Waxa Miisaaniyada 2009 Ka Muuqata Been Abuur badan

 

Mr.Cali Guuleed oo ka tirsan qurbo-jooga xisbiga Mucaaridka ah ee KULMIYE, isla markaana ah aqoonyahan dhinaca dhaqaalaha wax ka qora ayaa si kulul u naqdyey miisaaniyad sannadeedka ay wasaarada maaliyadu soo gudbisay sannadkan 2009, taasi oo uu ku tilmaamay mid aan isku dheeli tirnayn oo madmadaw badani ka muuqdo.

Qoraal dheer oo uu Cali Guuleed ku naqdiyayo Miisaaniyada oo uu xalay Jamhuuriya Soo gaadhsiiyey waxa uu u qornaa sidan;

“Miisaniyaddaha uu Wasiir Cawil soo gudbinaayay shantii sanno ee uu xilka hayey, waxa ka muuqatay inaan la isku hawlin oo saacadda u dambeysa inta tii hore la soo qaato lambarada uun la kala beddelo iyada oo aan cidna la gala tashan khaasatan wasaaradaha ay khuseeyso.

Wasiirku waxa uu caaddeystay ina aannu soo bandhigin kharashka runta ah (actual) ee baxay sannadkii hore si loo ogaado loona naqdiyi karo faraqa (defict or surplus) u dhexeeya miisaniyadda mala’awaalka ah (estimate) iyo kharashka runta ah. Mar haddii taa la waayo oo ay noqoto mala-awalkii sannadkii hore oo la garab dhigaayo mala-awaalka sanadkan wax qiima ah oo aay ku fadhida ma jirto. Shanta sanno ee uu Cawil wasiirka ahaa sannad qudha ma soo bandhigin kharashka runta ah (actual expenditure) ee baxay.

Dakhliga Miisaaniyaddo waa mala-awaal cilmiyeysan (educated guess) oo ku saleysan cabir (projections) xaaladda dhaqaale, tu hore iyo tu soo socotaba. Marka la cabiro dakhliga ayaa dabeetana laga fuudh yeelaa baahida haddaba taal iyada oo la kala fadilaayo (Prioritize), taasi kama muuqato miisaniyaddaha uu wasiir Cawil soo gudbiyo.

Waxa ka muuqata miisaniyadda 2009 sidii ay kuwii horeba uga muuqatay been-abuur cad sida miisaniyadda loo qoondeeyay naafadda iyo agoomaha oo aan wax caqliga geli kara aheyn; ta loo qoondeeyay kharashka madaxtooydu ku bixiso isticmaala nalka iyo biyaha; ta loo qoondeeyay kharashka tababarka wershedleyda oo aan midna waxba ka jirin (hoos ka daalaco) iyo kuwa kale oo la mid ah. Haddaba waxaan hoos ku soo bandhigayaa dhaliilaha ka muuqda miisaniyadda 2009.


Lama Dhaqan Gelin Wax-ka-beddelkii Wakiilladu Dalbadeen


Sida aan kor ku xusay kharashka runta ah ee afartii sanno ee hore ciddina garanmeyso, waayo sannad qudha lama soo bandhigin. Waxase cad ina aan la dhaqangelin tallooyinkii iyo wax-ka-beddelkii uu Golaha Wakiilladu soo jeediyay khasatan sannadihii 2006, 2007 iyo 2008 intaaba. Miisaaniyaddii 2006 goluhu waxa uu soo jeediyay ina shaqalaha loo kordhiyo boqolkiiba 30%; 2007 waxa uu soo jeediyay ina mushaharka Madaxweynaha wax laga jaro oo loo kordhiyo jaamacadaha iyo cisbitaalada; 2008 wax uu soo jeediyay ina a) gobollada bari laga beddelo lacagta giinbaarka iyo b) ina loo qoondeeyo 2% dib-u-dhiska gobollada Sool iyo Sanaag-bari. Intaasi midna lama dhaqan gelin, taasina waa denbi qaranka laga galay, waayo Golaha Wakiillada ayaa iska leh wax-ka-beddelka iyo ansixinta miisaaniyadda sida ku qayaxan distoorka qodobka 55aad. Golaha Wakiillada waxa uu leeyahy sameynta qawaaniinta (xeer-dejinta) waxase fulinteeda leh xukuumadda. Halkaa waxa ka cad ina xukuumadda Rayaale hantida ummadda siday doonto ugu tagrifaleyso iyada oo aan habayareete aanay cidna wax isaga tirinaheyn.


Ma Dhabaa ina Dakhliga 2009 uu Hoos-u-dhacay?

Dakhliga Miisaniyadda 2009 wax ku cad ina uu boqolkiibaa 5.5% hoos uga dhacay kii sannadkii 2008, taas waa mid lala yaabo, waayo sida ku cad miisaaniyadda Wasiirku soo gudbiyay:

* Cashuurtii soo dejintu way koradhay.

* Shaqaalihii xukuumadda sida ku cad miisniyadda wuu kordhay taa macnaheedo waxa weeye cashuurta dakhilga shaqalaha (payroll tax) oo korodhay

* Cashuurti macaashal/macaashka ganacsiga oo aad u kordhay sida ku cad miisaaniyadda.

* Cashuurtii beriga oo iyana koradhay.

* Waxa kale oo iyana 20% kor u kacay dakhliga iyo dhaqdhaqaaqa dhaqaale (economic activity) ee Dekedda Berbera sida ku cad miisaaniyadda dekedda.

Halkaa waxa ku cad ina dakhliga ay dawladdu leedahay hoos ayuu u dhacay waxba ka jirin. Ina xukuumadda dakhliga 2009 ka been-abuurtay meela badan ayey ka muuqataa, waxase igaga filan oo aan metaal u soo qaadanayaa dakhliga laga filaayo dhoofinta xoolaha 2009:

Dakliga Dhoofinta Xoolaha 2009


Lo’ada

81,181

$11

$892,991


Geel

26,031

$17

$442,527


Adhi

1,224,533

$2.5

$3,061,333


Isugeyn


1,331,745 Neef


$4,396,851



Sida shaxadan ku cad 1,331,745 Neef ayaa miisaniyadda ku cad ina loogu talagalay inay dhoofaan 2009. Cashuurta la yidhaaahdo (live stock levy) ee xukuumadda tidhi waa la filayaa inay ka soo hoyoto 2009 dhoofinta xoolaha ee ku qayaxan miisaniyadda waxa weeyey $2,033,124.


Cashuurta runta ah ee ay tahey ina lagu muujiyo miisaniyadduna waa shaxdan ku qayaxan ee ah $4,396,852. Halkaa waxa ka maqan dakhli dhan $2,363,724 taas oo noqoneysa 54%. Waxaan halka metaal ahaan idiinku tusay cashuurta dhoofinta xoolaha (L/S/Levy) oo qudha ee boqolkiiba ay 54% ka maqan tahey. Cashuuraha kale ee ka midka yihiin cashuurta moorka, cashuurta Dekadda (H.Tax); ta diiwangelinta iwm waxa ka wada maqan 54%. Halkaa waxa ku cad ina miisaanyadda 2009 aanay hoos u dhicin ee ka maqan tahay 54%.


Dakhliga Miisaaniyadda ka Maqan



Ugu horreyn miisaaniyadda waxa ka maqan dakhli badan oo ay ka mid yihiin:


a) Dakhliga Dekedda Berbera, b) Haamaha Shidaalka TOTAL, c) Hay’adaha Biyaha oo dhan sida ta Hargeysa, d) Haya’da Laydhka Hargeysa, e) Hay’ada Wadooyinka ( Roads Authority), f) Lacgta Sarifka ka soo baxda ee ku xaroota Baanka Dhexe, g) Dakhliga iibga hantida ma guuraaga ah, h) Labada dollar ($2) ee aan buuga gelin ee marka la dhoofayo la iska qaado iyo i) 2% loogu tala galay Sool iyo Sanag Bari ina lagu horamariyo oo dhan $739,046


Dakhliyo kale oo Aan Runta Laga Sheegin


Dakhliga liisamada/ruqseynta macdanta iyo shidalka $2,260


Iibka khayraadka $9,712


Dakhliga kaluumeysiga badda $52,768


Aujuurada duulista $350,197


Dakhliga Cashuurta gadida (sales tax)


Miisaaniyadda waxa ku cad dakhliga ah $3,438,098 oo lagu magacabo cashuurta gadida. Haddaba waxa la yaab leh ina aanay jirin sales tax meelna laguma qaado. Waxa jirta fiiga kala wareejinta hantida sida baabuurta oo ka duwan sales tax. Waa wax lala yaabo!!!. Sidiba cashuur an jirin oo intaa le’eg loogu qoraa miisaaniyadda?


Kabka Sarifka Raashinka Ciidanka ee laga Been-abuuray


Wasiirka Maaliyadda markii Golaha Guddida Dhaqaalaha ee Golaha Wakiillada weydeeyeen lacagta adag ee dollarka ah ka soo xarootay madaarada sida ka Hargeysa maxa miisaniyadda loogu soo dariwaayay iyo waxa lagu qabto waxa uu ku jawabay waxa lagu; ‘kabaa raashinka ciidanka.’


Jawaabtaasi waa soof-darran habaabis. Marka hore raashinka ciidanka xukuumadda suuqa ayey ka soo iibsataa ee iyada dibedda raashin kama kiinto. Halkaa waxa ku cad inaan xukuumadda u bahneyn dollar ku soo iibsato raashin. Marka labada raashinka waxa bixisa hay’adda WFP inta badan.


Kabka raashinka ciidanka ee ku qayaxan miisaaniyadda waxa uu dhan yahey $700,109 oo qudha, waxaanna isla miisaniyadda ku qayaxan in lacagta adag ee Dekedda Berbera ka soo xarootay ee Maareeyaha Dekedda ku wareejiyay Bangiga dhexe tahay $3,188,945.


Waxa kale oo iyana lacag adagi (dollar) ka soo baxda ganacsata wax dhoofisa oo lagu qasbo inay metalan neefkiiba ka soo celiyaan $7 oo loogu sarifo sarifka officialka ah oo ah 3,000/= Somaliland ah. Daraasad hore loogu sameyay lacagta adag ee sarifka ka soo gasha xukuumadda inay kor u dhaafto kow iyo toban millon oo dollar (11 million dollar), halkaa waxa ku cad inaannu wasiirku runta sheegeen, taasina waa denbi qaranka laga galay.


Naafada iyo Agoomaha la Hafraayo


Kharashka miisaniyadda ugu jira Naafad iyo Agoomaha waxa uu dhanyahey $1,638,326, haddii wasaarad gaar ah ahaan laheyd waxay noqon lahayd wasaradda sagaalaad (9th place). Waa wax lagu qoslo tafaashishiina waan tan hoos ku qoran:


* Mushaharka naafada iyo agoomaha $1,632,326


* Shidalka naafada $4,208


* Habeen dhixida naafada $1,146


* Stationeriga naafada $550


Maansha Allaa haddii naafada iyo agoomha kharashka inta le’egi ku baxeyso!!!. Haddii taasi jirto waxaynu la mid nahay waddamada scandeneveynka (scandanivian countries).


Shanta Wasaradood ee u Miisaaniyadda Weyni Waa Kuwee?



Miisaniyadda waxay ka kooban tahay toddoba iyo afartan (47) waaxood oo isugu jira wasaarado iyo haya’ado. Haddaba, shanta ugu miisaniyadda weyni waa kuwan hoos ku qoran:


1. Ciidanka Qaranka (the army) $12,350,109


2. Bileyska (police) $4,602,527


3. Wasaaradda Maaliyada $2,531,815


4. Wasaaradda Madaxtooyada $2,504,739


5. Ciidanka Asluubta $2,323,267


Waxbarashadda waa ta lixaad (6th place); wasaradda guduhu waa ta toddobaad (7th place); gaashandiggu waa ta sidededaad (8); caafimaadku waa ta tobnaad (10); beeruhu waa ta 24-naad; caddaaladdu waa ta 28-naad.


Sua’ashu waxay tahay miisaaniyadda ciidanka asluubtu sidiibaay uga weynaat, Miisaaniyadda waxbarashada; ta difaaca; ta caafimaadka; ta beeraha; ta xannaanada xoolaha; ta dibedda; ta..ta..ta.. Ma waxa ba si ah mise Somaliland oo dhan ayaa jeel ku wadajirta? Waxa hubaal ah ina miisaaniyadda intaa le’egi aanay ku bixin ciidanka asluubta ee la isaga qoray oo loo isticmaalo wax yaalo kale.


Kharashka aan 2009 Lagu Tala Gelin


* Beddelka lacagta Ginbaarka


* Doorashooyinka dawladaha hoose


Kharashka Ilaalada Madaxtooyada


Kharashka ilaalada madaxtooyda loo qoondeyay waxa uu dhan yahey $480,187 oo aannu mushaharku ku jirin. Haddii wasaarad gaar ah ahaan lahayd waxay noqon lahayd wasaarad 15-naad xagga weynida marka laga eego, waxanay ka weynan lahayd 32 wasaaradood oo ka mid yihiin beeraha, ciidanka xeebaha, ganacsiga, hawlaha guud, warfafinta IWM.


Kharashka ku Baxa Nabad-sugidda


Kharashka ku baxa nabad-sugiddu waxa uu dhan yahey $22,082,582, kaasi oo noqonaaya 54%.


1. Ciidanka qaranka $12,350,109


2. Bileyska (police) $4,602,527


3. Ciidanka asluubta $2,323,267


4. Gaashaandhigga $1,821,675


5. Ilaalada madaxtooyada $480,187


6. Ciidanka xeebaha $331,508


7. Wasarada daakhiliga-nabadgelyada $111,788


8. Guurtida-nabadgelyada $61,538


Wasaarado Dhawr Miisaaniyadood kala leh


Labada wasaradood ee kala ah difaaca iyo garsoorka (cadaalada) waxa ay kala leeyihiin dhawr miisaaniyadood: wasarada difaaco waxa aay leedahay laba (2) miisaniyadood oo kala ah ta ciidanka qaranka iyo ta wasaarada difaac oo gaar ah.




Sidoo kale wasaarada garsoorku waxa aay kala leedahey saddex (3) miisaaniyadood: ta maxkamadaha hoose; ta maxkamada sare iyo ta wasarada caddaalada.


Sababtu waa maxay? Sida uu sheegay Boos wasiirkii hore ee difaaco wasiirka difaaco ma xukumo ciidanka qaranka. Ciidanka qaranku waxa uu toos u hoos yimaaddaa madaxtooyada. Wasiirka difaaco waa magac-u-yaal aan awooddiisu dhaafsaneyn xeyn shaqaala ah oo wasaraadda difaac hos fadhiday.


Sida oo kale xukaanta fadhiday maxkamadaha waxay toos ugu xidhan yihiin madaxtooyada. Wasiirka cadaaladuna waa magac u yaal.


Deynta iyo Deeqda


Deynta iyo deeqda miisaniyadda ku cad waxay dhantahey $4,153,846. Taasi oo miisaniyadda ka ah 10%:


Deeqaha iyo deynta $3,076,923


Deeqda D/Hoose $769,231


Deeqda dekada Berbera $307,691


Deeqda iyo deynta ah$3,076,923 cidda laga amaahday amba ku deeqday wasiirku wuu diiday ina uu sheego. Qaynuunkuna waxa ku qayaxan wixii deyn ah ee magaca wadanka lagu gelaayo waa ina uu golaha wakiilado ansixiyaa. Taasina ma dhicin


Kharashyada la Yaabka leh



Isticmaalka nalka iyo biyaha $160,421


Iibsiga qalabka nalka iyo biyaha oo sanadwalba taagan $39,915


Qareenka saboolka $2,750


Tababarka wershadleyda $1,490


Sidey la yaabka u leeyhiin? Wasaarad qudha madaxtooyadan ku dhahoo oo nalka iyo biyo bixisaa ma jirto haba yaraate. Madaxtooyado nal iyo biyo toona weligeed may bixin haddana sannad walba way u qorantahey. Waxa taa ka sii daran miyaad aragtay iibsiga qalabka nalka iyo biyaha oo sannadwalba taagan. Sannad walba miyaay guuraan oo galaan meel cusub oo la soo gelinaayo nal iyo biyo. Miyaanay aheeyn mid lala yaabo!


Xukuumadda ma qareen ayay u qabata dhibanaha dan yarta ah ee an awoodi karin qareen? Jawaabtu waa maya. Mise dadka wershedleyd ah ayaay tababar u qabataa? Iyana waa ma ya.


Kharashka Xisaab Xidhka



Wasiirku markii la weydiiyay waxa uu u soo gudbin waayay xisaab-xidhkii sannadihii hore waxa uu ku jawabay shaqada waxay khuseysaa hanti-dhawrka. Sua’ashu haddaba waxay tahay kharaskan xisaabxidhka ee dhan $30,769 ee ku jira miisaniyada wasaarada Maaliyadda waa maxay? Jawabta waxa laga sugayaa wasiirka.


Kharashyada aan Macnaha Sameynen


Kharashka ururka NOW $48,157


Kalmada bahweynta Maandeeq $8,892


Haya’da NOW waa NGO xukuumadda loogu adeego, waanna xaaraan ina xoolaha dawladda lagu isticmaalo.


Mashaariicda Horumarinta (development projects)



Kharashka loo qoondeyay masharrcda horumarka waxa uu dhan yahey $225,717. To ah 1%.


Mshruuca Abu-Riin $32,033


Warshada Laas-qoray ee kaluunka $138,461


Warshada laydhka ee Berbera $55,223


Kharashka Ku Baxay Laydhka Berbera


Kharaska ilaa maanta ku baxay ballaadhinta iyo hirgelinta laydhka Berbera waxa uu dhan yahay $989,940, taas oo kala ah sidan:


Miisaaniyadii sannadkii 2005 $307,692


Miisaaniyadii sannadkii 2006 $334,996


Miisaaniyada sannadkii 2007 $236,806


Miisaaniyada sannadkii 2008 $55,223


Miisaniyada sannadkii 2009 $55,223


Talow Berberi ma ka haqab biishay laydh????


Mushaharka Madaxweynaha, Ku-xigeenkiisa iyo Madaxtooyada


Miisaaniyadda loo qoondeeya Madaxweynaha, ku-xigeenka iyo wasaaradda madaxtooyadu waxay dhan tahay $3,081,911. Taasi oo ah 8%


Mushaharka Madaxweynaha $400, 064


Mushaharka Madaxweyne-Ku-xigeenka $177,108


Wasaarada Madaxtooyada $2,504,739


Haddii intaasi wasaarad isku ahan lahaayeen waxa ay noqon laheyd wasarada 3-aad


Waxa aan ku soo gebogebeynayaa wax yaalo kale oo badan ayaan naqdiye lahaa laakiin maanta intaasi ayaan ku dhaafayaa.


Hadii aad doonayso in aad raad raacdo lambarada aan halkan ku soo qoray waxaad ka duulaysaa miisaaniyadda oo ah 265,190,104,732/6500=$40,798,478.”
 

 



Jamhuuriya Online