Mucaarid xun iyo maamul xun tartankooda waxaa ku lunta danta Guud

Qaybtii 3aad

Intaanan gudda gelin ujeeda qaybtan, aan ka horeesiiyo hal hanbalyo  iyo hal iga afeefa. Hal waa iga hanbalyo oo waxaan doonaya in qiro oo idhaa taageerayaasha Axsaabta mucaaridka, oo ah ilaha dhaqaalaha ee labada xusbi ku tiirsan yihiin, gugiinu ha samaado, Waxaad gudateen xil qaran oo muhiim ah. Ninka xusbi qaran waxtaray, waa nin qaranka  wax taray, maxaayeelay looma baahna in sedexda xusbi midkoodna burburo.

Hadduu midkood burburo waa in alif laga soo bilaabaa oo dib loo noqdaa. Waxaa kale oo aan idinku hanbalyaynayaa waajibka kale ee aad gudatee n ee cashuur bixinta iyo taageerada heerka qaran ah ee aad la wadaagt aan muwaadiniinta kale. Hawl ayaad dawladda ka furateen oo si daban ayaad ugu hiiliseen, in ay idiin ogaataa iyo in aanay ogeyni muhiim ma ah.


Halna waa iga afaafoo, maadaama aan dhaqaalihii xusbiyad ka hadlayo xisaabo, tiro iyo cadad lacageed ayaa qaarkiin iga fili karaan. Taas ayaan ka afeefanayaa. Tiro iyo cadad ma hayo, maxaa yeelay marka horaba w ay hagoogan tahay oo xusbiyada ma jiraan xisaab qoran oo waxaa soo gala iyo waxa ka baxaa waa suuq madaw oo aan habaysnayn. Sidaa daraadeed raad raac ma laha oo waxaa saaran caad weyn.

Waxaa kale oo aanan qiyaasi Karin oo gudcur mooga gooyaale ku jirta l acagta UDUB iyo dawladiisa. Wax kalaba iska daa, kheyraadka bad iyo beri dan ha u gelin, shirkadaha heshiisyo lala gelay iska dhaafoo, bal eeg tan la wada arkayo ee ah garoonkii carruurtu kubada ku cayaaraysa iyo daaraha qaranka ee la xaraashayo,ee aan la aqoon wax la kala siistay. Markaa in aan kor xaadsado danbaa tidhi, aniguba diyaar ummaan aha yn.



Midigtii UDUB buu ku dhacay malabkii doocaan



Ninka meel barwaaqa ah oo aan adeegeedu istabeen oo qaniye wax ka garoocdaa ee xadaa, sida wadamada qarbiga iyo carrabta, waa danbiiley. Waxaase ka sii danbi weyn nin meel caydh madaw ah oo yabyab oo taakulayn u baahan wax ka dayey ee fadhataystay.



Xusbiga talada haya ee UDUB kuma tiirsana qaraamaad laga soo ururiyo taageerayaashiisa, marka laga reebo ganacsatada iyo nin maalqabeen ah oo muraad gaar ah ka doonaya dawladda. Kuwaasoo, marna deymiya, mararka qaarkoodna deeq buuran u fidiya. Weligaa arki meysid, maqlina meysid lacag xusbiga UDUB loo ururiyo. Isagaaba jagooyin, xilal barje, iyo gunno u qaybiya taageerayaashiisa, kuna baqamaala bulshada awoodiisa dhaqaale. Halkaa waxaad ka arki kartaa in taageerayaasha mucaaridka ah uu culays gaar ahi saaran yahay. Kordhinta iyo doorasho qabsoomi weydaa dhib kuma hayso taageerayaasha UDUB, laakiin taageerayaasha axsaabta mucaaridka ah culays weyn oo dhaqaale ayay ku haysaa.

UDUB muxuu kaga maarmay in ay taageerayaashiisu dhismaha xusbigooda qaadhaan u ururiyaan sii uu hawl maalmeedkiisa ugu fulliyo, oo ay ugu badbaado hantida qaranku ee sida gaarka ah ee aan qarsoodiga lahayn ugu dagaal gelayo?



Xusbiyada mucaaridka ah iyo taageerayaashoodu dhibkasta oo qaranka soo foodsaarta muwaadiniinta way la wadaagaan, haddii dareen iyo talo lagaga hortagayo iyo haddii muruq iyo maal lagaga hortagayaba. Waxay la wadaagaan muwaadiniinta lex jeclada Somaliland loo hayo oo aan loogu faani Karin. Bixinta cashuurta way ula siman yihiin oo lagama dhaafo iyaguna ma diidaan. Waxaa kale oo muwaadiniinta kala siman yihiin, kuwa taageera UDUB iyo kuwa kalaba Adeeg la’aanta, biyo la’aanta iyo baad la’aanta dalka wada dhammaysay. Ma jiro gobol gaar ugu faani karaa annaga ayaa adeegyadii asaasiga ahaa wax gaar la nooga qabtay oo taa awgeed ku taageersan UDUB. Waxaa kale oo ay kala siman yihiin aragtida siyaasadeed ee ka dhigtay in guddoomiyayaasha xusbiyadu ku hurdaan dhabta guurtiyada dahsoon ee beelaha, mid libaax isku sheegta iyo mid shabeel sheegataba, Midhkaa waa laga siman yahay oo la iskugu faani maayo, marka laga reebo xusbiga UCID oo aan tuhunsanahay in uu ku seexdo dhabta hooyooyinka naxariista badan ee nabada jecel, qaafooyinka dumarka, carruurta, dhallinyarada, dibjirka iyo intay deyrsi guurtida dahsoon ee beeluhu( Guurti waa Golaha waxgaradka Ragga, Qaafo waa guurtida Golaha waxgaradka haweenka).

Waxaa intaa soo dhan u sii dheer qaadhanka joogtada ah ee ay la barbar taagan yihiin barbaarinta xusbiyada qaranka ee curdinka ah oo ay waajib qaran ay tahay jiritaankoodu.

Waxaa rag isdhaafshey ee lagu kala badiya ma ah xoog, xiniinyo iyo xoolo gaar oo aleeyahiin murashaxiintu. Annaa kaa bah roon ma ah. Tiro iyo tayana ma ah. Alla ka cabsi iyo Cibaadeeysi ma ah.

Waxa rag isdhaafinayaa waa dhaqaale. Waa hantidii qaranka oo muruq iyo maalba

uu xusbiga talada hayaa gaar isku siiyey, keligiina ku takrifal. Xusbigii loo doortay hogaaminta Qaranku wuxuu u isticmaala danahiisa gaar ka ah, kala firdhinta Axsaabta mucaaridka ah, iyo siduu u cimri dheeraysan lahaa, hadduu gabo adeegii qaranka iyo haddii kalaba.

Waa caado Afriki iska leedahay oo ceeb ma ah, laakiin colaada ka dhalata ayuunbaa Aakhirkana qarankaa naxashka loo saara. Mana qabo KULMIYE iyo UCID ayaa ka duwanaan lahaa oo siduu UDUB yeelay si ka duwan la imman lahaa.

Dadweynuhu iskuma raaco ka hortaga mashaqadaa. Ka daba tegna ma yeelato? Karis xunna way ku wax beeshaa, kii ku horeeya, isaga oo kursiga isku lulaya, ayaa iyada oo iswada weydey wiida loo ridaa.



Xusbiga UDUB, waa xusbigii ugu horeeyey ee doorasho guud oo dimoqraadi oo ka dhacda Somaliland loogu igmadey hogaaminta qaranka. Wuxuu nasiib u yeeshay in uu maamulo hantida qaranka Muruq iyo maalba. Waxaa loo igmadey in ilaaliyo oo fuliyo distoorka iyo xeerarka qaranku dhigtay. Waxaa loo doortay in uu ilaaliyo xuquuqda muwaadiniinta mucaarid iyo muxaafidba. Waxaa loo igmadey in uu barbaariyo oo hirgeliyo dimoqraadiyada, axsaabta qaranka iyo dhammaan unugyada hay’adaha dawliga ah ee aasaasmay. In uu horseed u noqdo axsaabta ka danbaysa ee maamulka kala wareegi karta.

Madaama ay Somaliland la timid, waxyaabo ay kaga duwan tahay dhammaan dawladaha kale Afrika oo ay iswaafajisay dimoqraadiyadii reer galbeedka iyo dimoqraadiyadii dhaqankooda iyo shuuradii islaamka, waxaa laga rajo qabey in xusbigana jidkaa raaci doono. Hasayeeshee, muddadii la doortay, iyo muddooyinkii ka danbeeyey ee loo kordhiyey ee la yidhi kaydi badane ha loo gogol badiyo, waxaa caddaatay in habayaraatee aanu la imman wax ka duwan, wixii qarankii Somaliyeed ku rogmadey. Tabihii iyo xeeladihii Siyaad Barre ku fashilmay ayuu miciin moodey. Markuu xilkii la wareegeyba waxaa abuurmay Guul wadayaal aan shaadhkii cagaaraa xidhnayn, laakiin sita shaadh marna beeelnimo lagu sibaaqaayo, marna xusbinimo lagu sibaaqaayo.


Cuddudii Qaranka


Cuddudii qaranka ee ka koobnayd Ciidamada Qalabka sida, Ciidamada Ammaanka, Ciidanka Nabsugida Qaranka, Cuddudii shaqaalihii qaranka(Civil Servants) iyo cududii rayidka ee dhammaan adeeg qaran haysey, oo ay ahayd in ay ka madax banaanaadaan siyaasada xusbiyada waxay noqdeen qaar u adeega Xusbi keliya iyo qof keliya. Cudduda Qaranka mashaharkooda laguma bixiyo qaadhaan gaar ah oo taageerayaasha UDUB laga soo Ururiyey, Madaxweynuhuna Jeebkiisa kama Masruufo. Mashaharkooda waxaa laga bixiyaa hantida qaranka, kaalmada lagu helo magaca qaranka, Cashuurta laga ururiyo dadweynaha muxaafid iyo mucaaridba. Sidaa daraadeed iyagu ma ah in ay xusbiyada la kala saftaan. Waa in ay hawshooda ku ekaadaan, xusbigii doonaa ha ka guuleystey hogaaminta eh.

Wasiirada qaranku waa wasiiro ka soo jeeda xusbiga talada haya, la yaab ma aha in ay ku shaqeeyaan siyaasada xusbigooda, laakiin waxaa la yaab ah in ay danta guud qaranka ay ka horeysiiyaan danta gaaban ee xusbigooda.

Wasaaraduhu heer beeleed ma dhaafsana, mana ah wasaarado qaran. Tusaale ahaan wasiirka wasaaradu arrimaha guduhu u malayn maayo in uu arkay cadceeda bari ka soo baxda. Wasaaradiisu ma dhaafsiisana Waqooyiga Hargeysa iyo gobolka Gebeley. Wuxuu socdaalo isdaba joog ah ku tagaa magaalada Hargeysa iyo tuulooyinka Gobolka Gebiley. Mana ah shidaalka ku khasirayo mid hawl qaran oo wasaaradeed, waa hawlo xusbiyeed oo shaadirkii beesha huwan. Weligaa maqli meysid daanta danbuluq ayuu soo booqday amma gaadhi wasaaradu leedhaya u talaabay. Xuduudiisa way ka baxsan tahay oo wasiir kale ayay halkaasi u suntanatahay. Ma waxaynu odhan karnaa wasaaradu xil uma hayso dalka intiisa kale.

Tusaale kala Wasiirka Wasaarada hawlaha Guud wuxuu shidaal badan ku kharash gareeyaa gobolka Oodweyne oo uu had iyo jeer ku laba noqdaa. Wasaaradiisu dalka intiisa kale miyaanay shaqo ku lahayn. Xil wasaaradeed ma jiro oo waxaa lagu jiraa hawl xusbiyeed huwan shaadirkii reerka. Labada wasiir socdaaladooda wax gaar ah oo ay ugu qabtaan gobolada ay suntadeen ma jiro, weliba dhaqaale ayaa looga raadiyaa Xusbiga UDUB, Suuryo iyo culays dhaqaalana u sii dheer. Labadan tusaale ayaan u soo qaatay ee waa sidaas oo miidhan wasaaraduhu. Waxaa halkaa ka cad in aannu jirin adeeg dawladeed oo kormeer loo tagaa wadanka oo dhan.


Waxay gaadh ka hayaan wasiiradu bal beeshii in ay ka xuubsiibatey UDUB oo ay meel kale u diga rogatey iyo inkale. Miyaanay ka qurux badnaateen in Gobolkasta wasaarad loo sameeyo, wiilkooda u durbaan tunta.


Cuudkii Qaranka Bad iyo Beriba



Cuudkii Qaranka Bad iyo Beriba isaguna wuxuu gacanta u galay xusbiga UDUB. Ummadda wuxuu mugdi ka galay habka Dawladda Somaliland ay u maamusho Cuudkii ilaahay ku manaystay. Heshiisyada lala gala dawladaha iyo shirkadaha danaynayaa kheyraadka badda iyo berrigu waa qarsoodi oo xiitaa Golaha wakiilada waxba kalama socdo. Dekedii Berbera ee la tartameysey dekeda Boosaaso iyo Dekedda Jabuuti way shiiqday. Cuudkii laga dhoofin Jirey, xoolihii noolaa waxaa laga doorbiday in bacdka giriyaad laga hayaamiyo. Xal kaa dhaama lama waayin ee dana gaar ah ayaa sidaa loo yeelayaa, dad gaar ah iyo xusbigaa lagu dhaqqalaynayaa. Doonyaha Jabuuti waxay tuban yihiin Berbera iyo hareeraheeda, Kulluunkii ayay daabulayaan, dilaal way bixiyaan oo kuma baaqdo, laakiin Ummaddii lahayd waxba kama soo galaan. Marmarsiyaha ugu weyn oo lagu xalaashada in sidaa loo maamulo waa aqoonsi la’aan, bay leeyihiin. Nin sidaa ku dhergey iyo suuqaa madaw ictiraaf ma raadinayaa.


Awoodii Dawladeed


Awoodii dawladnimo ee heer degmo, heer Gobol iyo heer Qaran ahayd dhammaan waxay gacanta u gashay oo aan cidina la wadaagin Xusbiga UDUB oo hantidoodii uu loolanka ku galayaa. Waxay shidaal iyo gaadiid leedahaayeen iyo golayaasha deegaanku waxay u adeegaan ololaynta Xusbiga UDUB. Waxay xoojiyaan Muruq iyo maalba Xafiisyada UDUB ee Gudaha dalkii iyo Dibadaha ka furan. Safiirada ay magacawdo, axsaabta dhexhdhexaad umma ah, waa loo kala dhaw yahay. Axsaabta mucaaridku malaha awood dhaqaale oo xafiisyadooda gudaha iyo debedaba ay ku xoojiyaan. Gadiid iyo shidaalka qaranka iyagu waxba kuma laha.


Cudduda Qurba joogta iyo reer Miyiga


Cududa qurba joogta iyo Cudud reer miyigu waa labada cudud ee dalka u ah laf dhabarta dhaqaalaha, waa kuwa lacagta adag dalka soo geliya. Cududa reer miyigu waa ta cad iyo caano magaalooyinka ka dhergisey, dhuuniga la quuto, saraca iyo midhaha waa ta ku tacabta. Siday dalka ugu lisaan looguma hanbeeyo. Waa cududa ilaa maanta Ceelna u qodnayn ciddina u maqnayn, wax soo saarkoodiina UDUB ayaa gaar u yeeshay.



Cudduda qurba joogtu waa cududa ay Somaliland xagooda ka liici weydey. Waa cudduda dadka masruufta. Waa cudduda dalka maalgelisa ee shaqooyin abbuurta.

Cudduda qurbajoogtu iyada oo aan la kale reebeen muxaafid iyo mucaarid, markay ka degaan madaarka Hargeysa dhammaantood waxaa laga qaadaa cashuur lacag adag ah oo ku filan mashaharka cududa shaqaalaha ee sida gaarka ah ugu adeegta xusbiga UDUB, ee diidey in ay siyaasada axsaabta dhex ka ahaadaan amma dibada ka joogaan, maadaama wax ummadda ka dhexeeya ay maamulayaan iyagana laga masruufo. Masharkooda Ummadda ayaa bixisa ee ma bixiyo urur gaar ahi.



Intaas oo dhaqaale, cudud iyo awoodood markay uu xusbiga UDUB gaar ah u adeegtey, waxaa fududaatay in la iska beel maro xeerarkii, distoorkii qaranku u codeeyey. Waxaa fududaatay in lagu tunto golayaashii sharci dejinta ee dadweynuhu soo doortay oo haatan ku dhawba in ay hawlgab noqdaan. Waxaad moodaa in la suuxiyey oo irbad lagu mudey.



Ururka xoogaa leh ma u malaynaysaa in ay ka madax banaanayaan guddiga doorashooyinka iyo Guddiga anshaxa doorashooyinka. Anigu u malayn mayo in wixii damal diley oo dameer leegi ay ka badbaadayaan, oo ay samayn karaan doorasho bed qabta. Waxaa Golihii Wakiilada ee dadweynuhu soo doortay ee aqlabiyadiisu mucaaridka ka soo jeeddey, waxay muxaafid u wada noqdeen, wax sahlan ma ah.



Xusbiga Mucaaridka ah ee Kulmiye



Xusbiga mucaaridka ah ee Kulmiye dhaqaalihiisu wuxuu ku tiirsan yahay xubnaha taageerayaashiisa oo keliya. Naqdi intay dhan tahay ma garan karo. Laakiin waxaan garan karaa in aanu awood dhaqaale kula tartami Karin Xusbiga UDUB. Wuxuu ka dakhli badan yahay Xusbiga UCID. Xusbiga Kulmiye Madaxdiisa waxaa ku badan ashkhaas magacoodu dheer yahay oo ku soo caan baxay halgankii hubaysnaa iyo weliba siyaasadihii Somaliland ee murugsanaa ee ka danbeeyey. Xubnahaa magaca dheeri xusbiga dhib iyo dheefba way u leeyihiin. Dad ka dida iyo kuwa ku raacba way leeyihiin. Waxay adeegsadaan siyaasada Guurti dahsoon heerkay doontaba ha ahaatee jilib iyo beelba. Laakiin lama yaqaan in dhaqaalaha ay magacooda iyo jilibadooda ku ururiyaan in meel la iskugu geeyo iyo inkale. Sikastaba ahaatee taageerayaashoodu waxay guteen wajib qaran, mase hayaan dakhli ay kula tartami karaan xusbiga talada haya,iyo cudduda shaqaalaha ee isaga taageerta.



Xusbiga UCID



Waa xusbiga dhaqaalo ahaan ugu tamarta iyo taagta daran, haddana cidhiidhi geliyey labada xusbiba. Guurtiyo dahsoon oo gaar ah oo dhaqaale u ururisaa ma leh. Ganacsatadu umma soo joogsato oo waxay ka baqaan guurtiyada dahsoon ee beelaha UDUB iyo KULMIYE iyo weliba dawladda oo dano kaga xidhan yihiin. Madaxda xusbigani waa aqoon yahano aan siyaasada aabahay goblanta hore ugu soo caan bixin, laakiin garaakooda gaar ahaaneed iyo tabahooda cusub wata. Ma ah hebeladii reeruhu hore u yaqaaneyn ee dagaallada sokeeyaha iyo dirir qabiileyd ku caanbaxay. Sidaa daraadeed way adag tahay siday u soo jiitaan dhaqaale buuran. Si kastaba ha ahaadaana wuxuu ku socdaa qaadhaanka taageerayaashiisa, oo doonaya in la helo isbedel dhab ah. Waxay doonayaan in laga gudbo hab dhaqankii siyaasadeed ee hore innoo soo daashadey, iyo hebel hebel ku bedel.





Qaybta 4aad



Dimoqraadiyad dhaqaale iyo awoodbaa biisay ee Maxaa dan ah Maxaa daran?


Nin faraskii qaranka keligii heensaystay iyo lugtan raacday faraskaa ee luunku garawacay isqaniinee, tolow yaa u gar niqi doona?

Wuu Socdaa




Haamud Duale
huluuq@hotmail.com