Madaxweyne, Ha ku Mashquulin maalmaha kuu had ha y, Magcaabis iyo xil ka qaadis, wadada keliya ee ku u furani waa qabsoomida doorashadii Baaqatay

Madaxweyne Rayaale oo mudadii dastuuriga ahayd ee la doortay dhamaatay ku  dho w aad laba sanadood ka hor, isla markaana tiraba sadex jeer loo kordhiyay xilka. Ka dib markii uu ka war-wareegay inuu fuliyo waajibka dastuuriga ah ee faraya in  xukuu mada uu hogaaminayaa ka suurta geliso dalka doorashooyin waqtigooda ku  qabsoo ma, iyadoo qaabka muda kordhinta ee sii haynta xilka Madaxweyne rayaale meesha ka saaray nidaamkii geedi socodka dumuqraadiyada iyo doorashooyinka ee Somaliland ka hana qaaday sanadii u danbeeyay, kaas oo si weyn ugu soo jeediyay indhaha  bee sha caalamka dhinaca Somaliland.


Doorashada waqtigan oo beesha caalamka iyo dawladaha daneeya qadiyada  Somalil and u muujiyeen bilawgii taageero dhaqaale oo wax ku ool ah iyo mid siyaasadeed  ay aa dhawr jeer dib dhacday, waxaana ka dhashay murano iyo khilaafyo siyaasadeed oo mudadii u danbaysay si weyn u gilgilay saaxada siyaasada Somaliland, taas oo  sab abtay inay daneeyayaasha geedi socodka dumuqraadiyada iyo doorashooyinka  Soma liland dedaal weyn u galeen sidii xaalada loo dejin lahaa, isla markaana loo heli lahaa xal heshiis dhinacyada siyaasadu ku yihiin oo lagu gaadho mudo kooban qabsoomida doorasho xalaal ah.


Heshiis ka kooban Lix Qodob oo ay wakiilo ka socda saaxiibada iyo daneeyayaasha  ge edi socodka nidaamka dumuqraadiyada Somaliland soo hor dhigeen dhinacyada  siyaa sdada ayaa qalinka lagu duugay Axadii Sep, 30, 2009, sadex todobaad iyo maalmo ka hor, waxay ahayd todobaad ka dib maalinta dhinacyadu heshiiska qalinka ku duugeen in la dar-dar geliyo dhamystirka hawlaha kale ee waajibaadka qodobada heshiisku  til maamayay, balse durba waxa tegey ku dhowaad afar todobaad, waxaana talaabadii u horaysay mar kale xaalada ku celin gaadhay halkii. Ka dib markii madaxweyne Rayaale ku mashquulay labdii todobaad ee lasoo dhaafay xulista sadexdii xubnood ee laga  sug ayay iyo dib u celinta laba xubnood oo ay soo kala xuleen xisbiga ugu weyn  mucaarid ka ee KULMIYE iyo Golaha guurtidu.


laakiin si looga badbaado muran kale waxa lasoo bedelay xubnahaa oo ay ahayd inuu madaxweyne rayaale u gudbiyo golaha awooda u leh ee sharci dejinta, kuwaas oo  sa btidii 24, Oct, 2009, gebi ahaanba ansixiyay xubnihii todobada ahaa ee loo magcaabay komishanka cusub.


Si hadaba hawlaha qabyada ah iyo qaabkii doorasho xalaal ah loo qaban lahaa, isla  m arkaana xubnaha cusubi u cayimi lahaayeen mudada doorashada waxa waajib ah in  h ore loo dhaariyo oo ay xilka la wareegaan, taas oo suurta gelinay inay khuburada  ser farka ee habaynay natiijada hawsha diiwaan gelinta doorashadu dalka u yimaadaan oo ay hawasha u guda galaan.

Sidaa darteed madaxweyne rayaale waa inuu aqoonsado in aanu ahayn madaxweyne mudo dastuuri ah ku jooga oo xilka loo dhaariyay, maadaama ay tan iyo waqtigii ay  d hamaatay mudadiisa dastuuriga ahayd ee loo dhaariyay xilka qaranka oo ku koobnayd shanadood ku dhamaatay April 2008, xiligaa oo ahaa waqtiga dastuurku cayimay inay dalka doorashada madaxtooyadu ka dhacdo, balse ay taasi meesha ka baxday ka dib markii dib u dhaca soo noqnoqday uu meesha ka saaray waqtigii qabsoomida  dooras hada.

Mar hadii mudooyinka loo kordhiyay xilka madaxweyne Rayaale aanay ahayn kuwo  w aafaqsan qaabka sharci ee dastuurku jideeyay oo tilmaamaya in mudada xilka  madax weyne ee dastuuriga ahi tahay shan sanadood oo ka bilaabmaya maalinta xilka loo dhaariyo, isla markaana aanu lahay awooda dastuuriga ah ee uu leeyahay mudada doorashada dastuuriga ah, iyadoo awooda madaxweynuhu dastuurku naaqusay  tala abooyinka uu sanadka u danbeeya qaadayo.


Hase yeeshee waxa muuqata in madaxweyne rayaale labadii sanadood ee u  danbee yay oo xilka xafiiska sii hayay. ka dib markii ay dhamaatay mudadii dastuuriga ahayd ee la dhaariyay, iyadoo mudada xilka loo kordhiyay markii sadexaad oo muran iyo  khil aaf badani ka abuurmay sharcinimadeeda, taas oo ujeedada ugu weyn ee laga  leeya hay tahay dhamaystirka waajibkii dastuuriga ahaa ee qabashada doorashada dib u dhacday. Sidaa awgeed mar hadii mudooyinka loo kordhiyay madaxweyne rayaale  aa nay ahayn kuwo uu kursiga xafiiska ku fadhiyo doorasho dastuuri ah, isla markaana aan dib loogu dhaarin xafiiska, waxa waajib ah in aanu qaadin talaabooyin  siyaasa deed mudadaa kooban. Waxa keliya ee mudadaa kooban ee ku meel gaadhka ah ku waajib ah dhamaystirka hawlaha doorashada.


Laakiin waxa jiray talaabooyin waaweyn oo uu qaaday mudooyinkii ku meel gaadhka ahaa ee sharciyadooda laysku khilaafsanaa, wuxuuna dhamaadkii mudadiisa  dastuu riga ahayd wax yar ka hor magcaabay gobolo iyo degmooyin aan ku iman qaabka  sha rcigu u tilmaamay curintooda, isla markaana aan ku dhisnayn daraasado cilmiyaysan iyo baahida bulshada, balse ujeedada keliya ee laga leeyahay ahayd jiha habaabin iyo abuuris muran iyo caqabado ka dhasha mustaqbalka.

Sidoo kale waxay xukuumada rayaale soo daabacday lacag cusub, iyadoo xaraashtay dhul dan guud iyo dhismayaal fara badan oo magaalooyinka waaweyn ee dalka, kuwa as oo ay u maamusheen qaab aan waafaqsanayn sharciga, waxa kale oo mudooyinkaa uu xilka qaadis iyo magcaabis ku sameeyay masuuliyiin badan, isla markaana wuxu  ga lay heshiisyo aan la ogayn waxay ku salaysan yihiin. Talaabooyinkaa iyo kuwo kale  ay uu madaxweyne rayaale isku mashquuliyay mudooyinkii hore ee loo kordhiyay, wuxu una talaabooyinkaa kaga mashquulay ujeedadii ugu weynayd ee xilka loogu kordhiyay oo ahayd inuu sameeyo oo keliya qabyatirka iyo qabashada hawsha doorashada mudada loo kordhiyay.

Laakiin waxa muuqata in madaxweyne rayaale markii uu gudan waayay waajibkiisa  da stuuriga ah oo mudada dastuurku u cayimay ku qabto doorasho, halkii lagala  xisaa btami laahaa lagu abaal mariyay in mudada loo kordhiyo, taas oo ugu danbayntii  keen tay inay xaalada siyaasada Somaliland ku dhowaato mid fawdo ah. Iyadoo ugu  danba yntii dhawr todobaad ka hor xaalada lagu soo dabaalay deganaansho iyo xoogay rajo ah. Kadib markii heshiis ka kooban lix qodob oo ka yimi dhinaca beesha caalamka iyo daneeyayaasha nidaamka geedi socodka dumuqraadiyada Somaliland dedaal iyo  gurm ad balaadhan usoo galeen xal u helida muranka iyo xiisada siyaasadeed ee galaafan gaadhay Somaliland.


Sidaa awgeed madaxweyne rayaale waa in aanu u dhaqmin oo uu fahmaa in aanu  lah ayn awooda madaxweyne dastuuriya oo la doortay oo loo dhaariyay xilka, isla  mark aana ku mashquulin maalamaha mudada xilka uu sii hayo magcaabis masuuliyiin cusub, xil ka qaadis , abuurista hayado aan jirin iyo talaabooyin siyaasado kale, balse  waajib ka keliya ee maalmaha mudada kooban ee uu sii hayo xilka xafiiska waajibka saarani yahay qabyatirka hawlihii doorashada, si uu mudadaa kooban dalka uga sameeyo doorasho xor iyo xalaal ah, isla markaana ay meesha ka baxdo dib u dhac danbe oo ku yimaada doorashada muda dhaafka ah, waana inuu xusuusnaado waxyaabihii ka dhashay doorashooyinka dib u dhacay ee uu masuuliyeeda lahaa oo si weyn khatar u geliyay dhismaha qaranimada Somaliland iyo xaalada nabadgelyo, isla markaana ujeedada heshiiska ka koobnaa lixda qodob uu yahay. Sidii mudo kooban loogu qaban lahaa doorasho xalaal ah oo dalka ka dhacada, taas oo aan la dhegeysan doonin wax kasta oo marmarsiinyo u noqonaya in mar kale dib u dhac ku yimaado.

Faallo. By, Carraale M. Jama freelance journalist and huma rights activist.
shalcaw2@htomail.com