Faysal iyo Siiraanyo ayuu maanta masiirkii umadu saaran ya haye ee amma ha badbaadshaan amma Dahir Rayaale ha la gunaanadaan qarankan sakaraadaya, masuuliyada burburkiisana hala qaybsadaan

Faysal iyo Siiraanyo ayuu maanta masiirkii umadu saaranyahaye ee amma ha badbaadshaan amma Dahir Rayaale hala gunaanadaan qarankan sakaraadaya, masuuliyada burburkiisana hala qaybsadaan.

Baryahan-ba waxa iskasoo daba baxayay baaqyo ay qurba jooga reer Somaliland iyo  urur ada bulshadu kasoo saarayeen xaalada Somaliland ka taagan ee walaaca iyo xanuunka  bad an leh. Baaqyadaasi badankoodu waxay uun xusayeen amma tusaalaynayeen xaalada  taag an iyo cawaaqib xumadeeda, amma waxay tilmaamayeen khaladka xaalada abuuray oo ay markaa ku baaqayeen in laga noqdo ee laakiin siday anni ila tahay marnaba xal cad oo  laga ga gudbi karo may soo jeedin. Khilaafkan imika taagan iyo kuwii horee inasoo marayba  waxa y ii cadeeyeen inay cadaaladu inagu yartahay umad ahaan oo aynu lakala safano uun  labba da dhinac ee ishaya iyadoon loo kala aabo yeelayn cidda khaldan iyo iyadoon la  adeegsan ayn wixi lagu kala saari lahaa dhinacyada ishaya. Dhaqankaasi waa ka horena u nugleeyay qarankan imikana sabab u noqon kara dumintiisa.

Sideedaba ibna-aadamka waxa kobciya ee horumarka u horseeda waa cadaalad. Cadaaladu waxay ibna-aadamka ku abuurtaa amma siisaa kalsooni iyo dhiiranaan ay ku fikiraan inay wax walba samaysan karaan iskuna filanyihiin. Cadaaladu waxay sababtaa amma hormood ka noqota inay bulshadu dhaqankeeda kobciso oo ay iska reebaan caadooyinka xun-xun iyo kuwaan la jaan qaadi karin kolba wakhtigay marayaan.

Haddii aynu eegno dunida horumartay (The West) ee ay dhalinta reer Somaliland baddaha iskugu gurayaan si ay usoo gaadhaan, qaar badan oo reer Somaliland-ahina (oon anigu ka mid ahay) ay maanta ku noolyihiin, horumarka iyo nabada ay ku naaloonayaan waxay  bilaa been markii ay iska xoreeyeen boqoradii kiniisadaha ku xidhna ee nolosha ku gubbi jiray haddii ay fikrad toodaa ka duwan keenaan. Markay cadaalad daradii iska xoreeyeen, waxay bilaabeen geedi dheer oo xanuunkiisa lahaa oo ay sees adag ugu dhiseen umadahooda si ay uga hortagaan in cadaalad darro marnaba dib ugusoo noqon. Waxay yagleeleen xeerar iyo sharciyo kala haga oo lagu dhaqmo oo xoriyada iyo masuuliyada shaqsiga qeexaya iyo siday isku xukumayaan. Iskusoo duubo waxay abuurteen caqiido cadaaladu sal u tahay.

Hadaba si ay umadahoogu u noqdaan kuwo ku dhaqma oo u hogaansama xeerarkaa iyo  sha rciyadaa ay u dhiggeen, waxay ku sunteen waxbarashadoodii oo markaa aad odhan kartidba waxay u gashay halkay diintu ugu jirtay. Taasi waxay sahashay inay ku dabaqaan  dhaqa nkoodii oo markaa ilmaha sabiga ah lagu ababiyo cadaalad iyo xaq u hiilin. Waxa xusid mudan in intay geedigaa kusoo jireen, ay halyeeyo ka dhashay u kacayeen kolba markay qaloocato ee ninka sahanka loo diray uu u weeciyo geediga dariiq kii loo socday ahayn.

Xaalada Somaliland haddii aynu usoo noqono, waxay xaqiiqadu tahay in ilaa maanta aanu jirin qorshe qarankan taaba galkiisa iyo horumarkiisa loogu tala galay. Qorshaha qudha ee aad ka dheehan kartid dhaqanka hogaankeena waa mid ah in la niyad jabiyo umadan iyadaa oo markaa ay isku qanciyaan in Somalia dib ugu hoos noqdaan.

Dadka sida dhaw ula socda geedi socodka Somaliland waxay samayntii dastuurka u haysteen bilowgii qorshe qaran dhisid ah oo markaa bilaabmay ee laakiin sidaynu la wada socono, das tuurkaa isagaa inta lagu dhaqmaa way yartay amma maba jirto. Dadwaynaha reer  Somal iland inta dastuurkooda akhriday aadbaay u yaryihiin, qorshe dawladeed oo dhiiri galinaya akhriska dastuurka iyo aqoonta xuquuqda iyo masuuliyada muwaadinkuna maba jiraan Taasi waxay ina tusaysaa in kuwa umada hogaanka u hayaa rabin inay umadu horumarto oo ay ka xorowdo aafooyinka dhaqan ee carqalada ku ah horumarka ee ay ka midka yihiin qabyaalada iyo isla waynida jahligu abuuray. Sidaa daraadeed waxa la odhan karaa qoridii dastuurka Somaliland waxay ahayd uun ficil lagaga jawaabayay amma xal loogu eekaysiinayay xaalado dhacay amma taagnaa wakhtigaas ee qayb kamuu ahayn qorshe balaadhan oo umadan loogu sal dhigayay.

Haddii aan inta hordhac ka dhiggo, ujeedada aan qalinka uu qaatay waxay tahay bal inaan umada usoo bandhiggo ra’yigayga ku aadan xaaladan dalku ku jiro ee soo noq-noqonaysa uun, iyo waxaan xal waara u arko, idiina iftiimiyo waxaan ku salaynayo araadayda.

Murti amma maah-maah-yo badan ayaa tilmaama isku xidhnaanta wixii tagay iyo waxa soo socda oo markaa sheegaa in wixii tagay (the past) ay cashar saxa tahay waxa soo socda (the future). Hadaba go’aan amma ra-yi markaad ka qaadanaysid dhacdo amma xaalad qaran dhan qusaysa, waxa lagama maarmaan ah inaad qiimaysid murtidaa iyadaa oo aad eegtid halkii laga yimid iyo halka dhacdadani qaranka gayni garto.

Muranka dastuurigii waa mid inagusoo noq-noqonaya oo sideedaba joogto Somaliland ka ah, mar walbana xaalad cusub abuuraya. Dhibaatada ugu waynee jirtaa waxa weeyi muranku kama imanayo mar walba xeerar amma sharciyo u furan fasiirad kala duwan (xeerar qofba si u fasiran amma u fahmi karo oo dabcan ku jira dastuurkeena) ee xitaa waxa lagu  murans anyahay xeerar qeexan oo ujeedadoodu cadahay. Si walba dastuurka xukuumadu ha u baal martee, waxa la isku maaweelin jiray wada hadal iyo waxaanu nahay umad isku tanaasusha oo wada hadasha. Maanta taasina way ku daysay oo madaxwaynihii dalku wuu hanjabayaa oo cid aan go’aankan kala hadlayaa ma jirto ayuu leeyahay, wuxuuna diyaar u yahay innuu kaligii isdoorto (á la djiboutienne, sida djibouti) oo uu 5 sano dib isku caleemo saaro. Bal hadaba xaaladan sababtay go’aanka madaxwaynaha aynu hoos u eegno bal si aynu qalbiga saliimka ah ee xortaa ee aan xisbi iyo qabiil toona ku xidhnayn ula kaashan karno oo aynu eegno bal in si uun loogu garaabi karo.

Xaladan imika taagan waxay salka ku haysaabaa la leeyahay liiskii diwaangalinta lagasoo  sa aray. Hadaba diwaangalinay maxaad tahay? Diwaangalintu waa shay laf dhabar u ah qaran walboo jira oo waxyaabaha ay tarto waxa ka mid ah in umada qaranka ku  abtirsa naysaa ogaadaan tiradooda si ay u qorshayni karaan horumarkooda iyo inay abuurto ahaanshe midaysan (common identity) oo ay dadka kale iskaga gartaan xaquuq gaar ahna siisa. Waxa nasiib daro wayn ah oo ay siyaasiyiintu guud ahaan horseed u ahaayeen in hadafkii  diw aangalinta la qaloociyo oo laga dhiggo beelo la tira koobayo oo ay markaa ta ugu badani meher xaaran ah ku haysan doonto beelaha kale. Halkii fursadan qaaliga ah qarankan looga faa’idayn lahaa ee lagu abuuri lahaa dhalasho umadan midaysa ayeey siyaasiyiinteeni diiwangalintii ku nusqaameen qarankii markiisii horeba liitay. Taasi waxay ahayd khaladkii ugu wayna ee lagu majara habaabiyay diwaangalintii ee laakiin waxa kaloo jiray qalado badan oo kale oo ay ka mid yihiin in aan la dhaarin, taba-bar fiican-na la siinin dadkii wax diwaangalinayay.

Dhinaca kale waxaan aad ula yaabay markaan arkay kaadhkii (card) dhalashada oo  afsoom aali mooye luqad kaloo ku qorani jirin. Bal dal dhan oo aqoonsi raadinaya oo kaadhkii  dhalash ada ee muwaadiniintiisa dalka jaarka ay yihiin akhriyi karin amma fahmi karin wuxu yahay, sideebu rabbaa innuu aqoonsi u raadiyo?

Runtii markaan dhinacyo badan ka eegay siday hawsha diwaangalintu u socotay, arkayna go’aankan lagu gabagabeeyay, waxa suuragal ah in uu jiray qorshe hore loosii qorsheeyay in diiwangalintu noqoto mid qaranka Somaliland ku dumo. Hadiise aynu khaladaadka dhacay u nisbayno hawl karnimo la’aan, wadaniyad la’aan iyo xil gudasho la’aan, guud ahaan qaranka Somaliland masuul ayuu ka wada ahaa, haddii cid gaar ah farta lagu fiiqi karana xukuumada ayaa umadu xil u dhiibatay oo masuul ka ah mashruuc walboo magaca qaranka lagu fulinayo. Mar aan nin taageersan xukuumada ka wada hadlaynay xaaladan dalka ka taagan ayaan ku idhi: “waar haddii dadka lagu yidhi reer hebelow yaan la idinka badan maxaa lagafilayay inay sameeyaan, inay 8-jir iyo 1-jirba diwaangaliyaan sow gartood maaha”? Ninkii wuxu si daacad ah iigu jawaabay: “walaahay wasiir-buu-ba ahaa ninkii nagu lahaa reer hebelow tirada maanta la idiin diwaangaliyo ayaa 50-ka sanadood ee soo socda la idinkula xisaabtamayaa”. Hadaba madaxwaynuhu ma wuxu umadiisa khiyaamaynayay markuu magac qabiil ku  diwa angalinayay mise wuxu khiyaameeyay haddii uu maanta yeelo liiska kasoo baxay shaxdii uu ciyaarteeda hormoodka ka ahaa? Waxa kaloo la yaab leh in, marka xukuumada la waydiiyo sababta Hargaysi u biyo la’dahay, inay ku jawaaban in Hargaysa dadka dagani milyan ku dhawyihiin ceelasha waraabiyana loogu tala galay 50 kun, dalkii dhammaana milyan iyo 2-ba boqol ma gaadho Dahir Rayaale leeyahay! Markay xukuumadu been sheegaysaa?

Dahir Rayaale go’aankiisan laalida liiska diwaangalinta iyo erida interpeace wax kalooy ku salaysan tahay ma jirto aan ahayn innuu kursiga kusii fadhiyo oo haddii uu cidhiidhi  daree mana uu ku dul goolaftamo, go’aan uu ka noqonayana maaha. Si uu kursigan ugu  goola ftamo, wuxu madaxwaynuhu abuuray cadifad qabiil oo uu si kas ah usoo qaban waayay budhcadii dadka masaakiinta ah laysay, labadda qoys ee Ceelbardaale beerta isku haystana xalkooda laga war-wareegay si ay colaad qabiil iskugu badisho. Mida kale laalista liiska diwaangalintu wuxu ahaa dhagax uu 2-ba shimbirood ku dilay madaxwaynuhu. Midi waa isagoo ishortaagay doorasho sababi karta innuu kursiga ka daggo iyo isagoo reer Awdal ilawsiiyay 4-tii muwaadin ee xaq darada lagu dilay oo markaa kasbaday baddi taageerada gobolkaas uu kasoo jeedo madaama ooy natiijada diiwangalinta ku kalsoonayn. Dhinaca kale wuxu madaxwaynuhu haysta odayaal iyo shaqsiyaad kale oo ku taageeraya go’aankiisan, yaraynayana jaanis walba oo uu kaga noqon karo go’aankaas. Waxa kaloo jirta in mararkii badnaa ee khilaafyadu dhacayeen uu isagu marnaba kasoo dagin halkuu taagnaa ee ra’yigiisa uun loo sharciyaynayay. Sidaa daradeed waxaan boqolkiiba sagaashan (90%) saadaalin karaa in madaxwaynuhu go’aankiisa kasoo noqon doonin ee uu doorasho kaligii gali doono.

Hadaba maxaa la gudboon umada reer Somaliland gaar ahaan hogaamiyayaasha xisbiyada mucaaridka si ay u badbaadiyaan geedi socodka qarankan nugul? Anni waxay ila tahay in maanta xal-lal badan oo lakala doorto la haysan markaynu qiimayno dhacdooyinka ilaa maanta iskasoo daba dhacayay iyo sidii loo abaarayay-ba. Cidda maanta ku labbaysa Dahir Rayaale ee qarankan si kale ugu talin kartaa waa Faysal iyo Siiraanyo. Xaaladan aynu ku jirno maanta mid sahlan maaha ee waa mid khatar leh oo haddii ay sii socoto dumin karta amma aad u dhaawici karta Somaliland, sidaa daradeed waxa loo baahanyahay in Faysal iyo Siiraanyo kaga dhabeeyaan oo ay dadka tusaan inay dalka uga lexejeclo badanyihiin UDUB oo ay go’aan taariikhiya qaataan kuna noqdaan halyeeyo taariikhda Somaliland ka galla meel aan cid kale kaga jirin. Go’aanka aan kula talinayo 2-da gudoomiye inay qaataan ee badbaadada u ah Somaliland waa iyagoo isku daaya tartanka doorashada oo Daahir Rayaale u saara nin qudha oo bilaa diwaangalin kula tartama iyo dabcan madaxwayne ku xigeenkiisii. Haddii musharax qudhi la tartamo oo 2-da xisbina olole wada galaan, waxay xaqiiqadu tahay in Dahir Rayaale aqlaabiyad buuxda lagaga guulaysan doono, waxay musuqmaasuqaana waayi doonaan. Doorashadu markay dhacdana xukuumad wadaag ah oo 2-da xisbi ka kooban soo dhisa oo masuuliyiintiina midkiinba inta ugu daacadsan ee hawlkarnimo iyo dal jacayl ka muuqdo soo xula. Dabcan go’aan fudud maaha ee laakiin haddii in uun dal jacayl idinka dhab yahay, waa idinku waajib mar horena innuu idinku dhasho ayeey ahayde fadlan dalkan badbaadsha abaal wayn ayaanu idiinku qabi doonaaye.

Haddii aad go’aankaas qaadatiin wuxu suuragalin doonaa in geedi socodka qaranka  Somalil and istaagin ee ay abuurmato jaanis qorshe loogu dajiyo geediga qarankeena laguna  adkee yo oo uu ku taabo gallo. Dabcan 2-diinuna waxaad noqon doontaan kuwa salka u dhiggay ee aanu caruurahayaga uga sheekayn doono. Laakiin haddii aad ku adkaysataan diwaangalin baanu rabnaa, saadaashu waxay tahay in Dahir Rayaale doorasho qaban doono kaligiina isla tartami doono, idinkuna ku dambayn doontiin sida mucaaridka Djibouti. Ta kale dhici kartaa waxay tahay in barlamanku isku dayo inay tallo xayuubin ku sameeyaan oo markaa dagaal iyo khal-khal dalka uu galiyo sidaana qaranku ku curyaamo. Maanta ayaa loogu daranyahaye ilaahay xilka idin saaran ha idin garansiiyo, aamiin.

Umadda reer Somaliland waxaan kula talinayaa inay mustaqbalka dalka eegaan iyagoo ka shidaal qaadanaya waxyaabihii hore u dhacay ee taariikhda noqday. Qabiil ku dhaqanku qarankan wuu aafaynayaa ee halaga fogaado oo nafihiina iyo ta caruurtiinaba kala dar-daarma cawaaqib xumadeeda, ilaahayna ka barya innuu idin siiyo hogaamiyayaal cadaalad iyo sinaan idinku hogaamiya.

Labbada gudoomiye (Faysal iyo Siiraanyo) iyo xisbiyadoodana waxaan leeyahay masiirkii um adu idinka ayuu maanta idin saaranyahaye ee amma badbaadshaa amma Dahir Rayaale la gunaanada qarankan nafbaxaya, masuuliyadiisana taariikhda kula qaybsada.



Allow riyadayda ii dhabee.