Cilmi Boodhari iyo Hodon Maxaad ka ogtahay
jacaylkoodii?
Allaah ayaa mahad
leh nabad gelyo iyo naxariis korkiisa ha ahaato Nabi Muxamed, intaa
ka dib.
Saxabiyaal waan
idiin salaamay meel kasta oo aad aduunka kaga nooshiin, wax aan
halkaan idiinku s oo gudbineynaa Qiso xusid mudan oo Jacayl ah taas
oo ah Qisadii Abwaankii Jacaylka Ee
Cilmi Bood hari.
iyadoo aan u qeybinnay Cutubyo badan soona koobnay Nuxurka Qisada
layaabka leh ee Cilmi iyo Hod an
Dukaankii rootiga lagu gaday ee
Berbera ugu weynaa ee Cilmi uu ka
shaqeyne yey waxaa soo gas hay gabadh qurux badan oo la odhan jirey
Hodan Cabdille
Walanwal. Sidii ay u socotey waxaa abw aan Soomaaliyeed ku
sifeeyey sidan
Markay socodka
damacdee
Deggenida tallaabada
Miisaanka lagu daray
Laafyaha la daawado
Dadku waxay yiraahdaan:
“May daarin ciiddee
Indho deeraleeyey!“
|
Gabadhu waxay ku tiri Cilmi „Subaax wanaagsan!“ Isagoo markii horeba
ka helay qaab-dhismeedka qurxoon ee uu Eebbe u uumay baa haddana
wuxuu ku murqaamay midabkeeda oo aad dahabi moo deysey iyo indheheeda
debecsan ee ka soo jeeda wejiga dhalaalaya wuxuu ugu jawaabay „wanaa gsan“.
Islamarkaasna wuu caashaqay
Caashaqii buu u bukay Cilmi Boodhari . „Culays wuu i saaran yahay“
buu ku yidhi saaxiibbadiis. Mark uu muddo bil ah jacaylka dhex
dabaalanayay waxaa soo batay xanuun ka dhashay rabitaan xad-dhaaf ah
oo uu u qabay Hodan. Cuntadii iyo hurdadiina way ku yaraadeen. Intii
uu Hodan u tegey ayaa wuxuu u sheegay in uu jecel yahay inuu
guursado. Hodanna iyadoo dirifsan, si kulul bay ugu sheegtay Cilmi
inaysan guurkiisa u baahnayn. Muddo kaddib Cilmi wuxuu tiriyey
gabaygii ugu horre eyey, isagoo ku muujiyey dhibaatadii la soo
deristay
Nimanyahow, dharaar
iyo habeen waan dhadhabayaaye
Dhulkuun baan
xariiqaa siday dhiilo u timiye
Sidii qaalin
dhugatoobayoo geeli laga reebay
Dhallinyaro ma
raacee keligay baan dhaxanta meeraaye
Dhakhtarkaa la
geeyaa qofkii dhawac weyn qaba e
Iyana waa igu
dheeldheeleyaan dhamacda Daa’uude!
|
Cilmi wuxuu ka
faquuqmay bulshadii uu dhexdeeda magaca iyo maamuuska ku lahaa,
wuxuuna noq day nin iska aammusan. Xilligaa geyiga Soomaaliyeed
lagama aqoon jecel, waxaana ceeb iyo foolx umo loo arkayey qofkii
laga maqlo „Caashaq baa i haya“. Qofkaa caynkaas ah waxaa loo haysan
jir ey mid uu jiinni derderay. Sidaas darteed ayaa Cilmi loogu qaadey
habar jiinniga dadka ka buubisa oo dad badan daaweysey. Kaddib
markii laga quustay ayaa waxaa loo tegey wadaaddo. Inkastoo ay aad u
dadaaleen, haddana ficilkoodii iyo Quraankoodii ma noqon fal uu
Cilmi ku raystay. Nin wed galay looma taag helo!
Cilmi Boodhari isagoo aad u xanuunsan ayaa wuxuu tiriyey gabay uu ku
eedeeyey dadkii garan waa yey caashaqa wuxuu yahay:
Caashaqa haween waa horuu Caaddil soo rogaye
Sayidkii Carshiga fuulay iyo Caliba soo gaadhye
Carruurtay sideen meesha iyo Ciise Nebigiiye
Cidla‘ lagama beermeen dadkoo cuudi waaxidahe
Waxaa qaarba cayn looga dhigay hays cajebiyeene
Soomaalidaa caado xumee iguma caydeene
Oo ima canaanteen sidaan Cuudka iibsadaye
Kuwii ii calaacalayey baan camal tusalayne...
|
Cilmi iyo saaxiibbadiisii waxay ka qayb galeen xaafaddii arooska ee
ka dhacday Daaroole, waxayna kula kulmeen Hodan.
Alla hoobey hobaaligayeey sidirigam hoobalow heeleey
Gaadama galooleeyeey sidirigam hoobalow heeleey
Gidiggeedba Soomaaliya sidirigam hoobalow heeleey
Geyigaan ku nool ahayeey sidirigam hoobalow heeleey
Gabdhaha waad u sidataayeey sidirigam hoobalow heeleey…
|
Kaddib markii la wada ciyaarey oo la wada heesey ayay Cilmi
suurtoggal u noqotay inuu gooni ula s heekeysto Hodan. Wuxuu u
sheegey inuu danaynayo inay noqdaan laba qof oo haasawe wadaag a h,
maadaama uu iyada aad dooneyo, hablaha oodhanna uu ka calmaday.
Hodan waxay ugu jawaab tay in ay la nooshahay islaan eeddadeed ah oo
aan marnaba ka aqbalayn nin iyo sheekadiis tooona. Islamarkaasna
waxay dhegaha Cilmi si dadban ugu riddey inay jeceshahay in
mustaqbalka guurkee du uu talo ahaan qoyskooda ka go‘o
Cilmi Boodhari wuxuu yimid gurigii Hodan isagoo u tiriyey gabay uu
ku ammaanay quruxdeeda:
…Naasahan sidii hooto waran horay u soo taagan
Dibnahaagan hiifkaba aqoon hadasan mooyaane
Gudub halacsi daymada indhahan hibada loo siiyey
Qosol hanaqa soo taabayoo caashaq hurinaaya
Ilko aan hogoodii ka lumin kalana hoosaynin
Sankaagaa hanaakiyo qorshaha hadiyad loo siiyey
Dhabannada hareeraha wacan wejiga halac nuuraaya
Suniyaha habkooda wacan hadal dhamayn waaye
Luquntaa habkii geri lahaa hadal wax dhaafsiiyey
Timaha hoos garbaha uga degoo sinaha haabhaabtay
Heega iyo laafyaha gacmahan hibada loo siiyey
Dhexdan aan hareeraha u fidin horayna soo taagmin
Hannaan quruxsan waa taa indhuhu ka haqab beeleene!
|
Dhowr oday oo ay
Cilmi is xigeen ayaa macsuumay odayaal dhinaca Hodan ah. Hase
yeeshee markii dantii ay iska lahaayeen iska wareysteen arrinkii
hanaqaad ma noqon, maxaa yeelay odaydii gabad ha la weyddiistay yarad
ka kooban xoolo aan xerada Cilmi iyo xerada xigaalkii ku jirin bay
ku xidhee n. Dhowr bilood kaddib bay hablo reer Berbera ah oo aad uga
xumaaday xaaladda Cilmi wwaxay u soo jeediyeen inuu tan ugu qurux
badan ka doorto oo iska illaawo Hodan. Cilmina wuxuu hablihii u
tiriyey gabaygan:
…Hablahayow,
halkii qoomanayd baad i qabateene
Qalbigaan bugsiinaayey baad qac iga siisaane
Bal qiyaasa waa taan qandhaday qamarey awgiine
Qarqarada jidhkaygiyo gacmuhu wayqadh-qarayane
Qalbiguu wax iga yeelayaa naaska qaawaniye
Qosolka yaryari waa waxaad nagu qaldaysaane
Inaan Eebbahay idin qatalin qariya laabtiina!
|
Cilmi abtiyaashiisii
iyo adeerradiisii waxay isku deyeen in ay ka leexiyaan Hodan, ayna u
toosiyasan gabadh kale oo fiican oo deggen Oodweyne. Hase yeeshee
wuxuu raggii la talineyey ka dul mariyey gabay oo ku yidhi:
…Allahayow afkaygiyo sidaan aadmiga u eedey
Amadariyo Oodweyne way Omos badnaayeene
Aagaamo haddii loogu shubo ma engegnaateene
Abaaraa ku doogoobi la ereyo daydiiye!..
|
Gabadh ay Hodan deris ahaayeen baa waxay u sheegtay Cilmi inuu
yimaaddo gurigeeda oo ay Hod an ku martiqaadday.Cilmi aad buu u
farxay, laakiin intii uu sugeyey waqtigii uu la kulmi lahaa Hodan
waa uu lulmooday. Ninkii seexdaa sicii dibi dhal! Cilmi markii uu
gartay wixii dhacay dhulka ayaa la wareegay. Niyad-jab baa kor iyo
kal saaqay. Ciil buu cunihiisu buuxsamay. Indho buurbuuran mooye
far-dhaqaaqdaa laga waayay. Wixii maalintaa ka dambeeyey Cilmi wuxuu
isu arkay nin nasiib xun oo gabadhuu calmaday hanan waayay.
Maalin maalmaha ka mid ahayd ayay rag ka mid ahaa Cilmi qoyskiisii
go‘aan ku gaareen in Cilmi laga qaado Berbera ee uu ku xanuunsaday,
lana geeyo magaalada Burco si uu waabayda jacalka uga s oo
dawoobo.Cilmi inkastoo ka cudurdaartay safarka, haddana waa uu
yeelay. Burco Cilmi waxaa ku soo dhowweeyey dhallinyaro mqashiisnayd
inuu dibindaabyo caasahaq oo dareenkiisa ku baahday in muddo ah
dhinaca dhulka ugu hayey. Muddo kaddib Cilmi wuxuu bilaabay inuu
sheekaysto oo kaf tamo. Laakiin mararka uu Hodan soo xasuusto ayuu
tash qabsan jirey.
Kaddib markii ay muddo sannad ah in ku dhow ku noolaa Burco ayaa
waxaa la weyddiiyey Cilmi had dii uu ka raystay cudurkii jecaylka ee
hayay. Isagoo su‘aashaa ka jawaabeya wuxuu yidhi: “Waxna igagama
dhicin halkan oo sidaydii baan ahay. Sidii ayaan weli u bukaa, sidii
baan Hodan u jeclahay!“ Gabaygii uu markaas tiriyery waxaa ka mid
ahayd tixda soo socota:
Hilaac baa Berbera iiga baxay Hodan agteediye!
Intii uu Cilmi Burco ku sugnaa ayaa maalin dhallinyaro qado sharaf u
sameeyeen, waxayna weyddii yeen nuu sifeeyo muuqaalka Hodan iyo
heerka ay hadda ka joogto qalbigiisa.Cilmi intuu go‘iisii shaa lka
ahaa madaxa hoos uga dhigay oo hagaag u fadhiistay buu gabay mariyey
isagoo leh:
…Ilko saqaf
la moodiyo wejiga lagu saruureeyey
Timaha, madoobee, subkane saaran garabkeeda
Indhaha, sanka iyo afka sida sabiibkeeda
Suniyaal madoobey qalbigu saakin kaa noqoye!…
|
Maalintii dambe ayuu
Cilmi ka carraabay Burco, isagoo u soo hayaamay. Markiiba uu yimid
ayaa wu xuu ku degdegay inuu arko Hodan. Hadalkiisii wuxuu ku
bilaabay salaan iyo wareysi guud, kuna xeji yey bal inay la socoto
dhibaatada uu darteed u qabo iyo weliba sida ay aragto haddii ay si
wadajir ah u furtaan haasaawe ay ku gaadhaan wada-noolaansho dhab ah
oo labadooda dhex mara. Laakiin warkii Cilmi Hodan way la yaabtay.
Intay indhaheedii waaweynaa Cilmi kor ugu fiirisey bay tidhi:
“Weligay kan oo kale ma arag. Waar maxaad sheegayso waxba ka garan
maynee ninyohow maxaad u jeeddaa?“
Waqtigaas Soomaalidu waxay caashaqaa u arkayeen wax laga fiican
tyahay oo mudan in laga dho wrsado. Hase yeeshee markii Cilmi la
weyddiin jirey Hodan iyo halkii ay kala mareyeen waxna ma uu qasan
jirin. Gabay uu tiriyey kaddib markii uu la sheekeystay gabadhii uu
jeclaa wuxuu ku yidhi:
Kolkaad Hodan tidhaahdaanba waan soo hinqanayaye
Hadday hawl yaraan idinla tahay aniga way hooge
Iyadoon xabaal laygu hamsiin waanan ka hadhayne
Hamada been ah mar baan is idhi: “Haabo gacanteeda!“… |
Dhinaca Hodan iyadu
way ka dheregsanayd Cilmi inuu dhowr goor isagoo saaxiibbadii wata
sheeko iyo haasaawe ugu yimid. Xigtada Hodanna ninka gabadhooda
marba gabay meel uga tirineya way ka cadhaysnaayeen oo dhaar xagaf
ka siiyeen inay dilaan.
Xaaladdu markay meel xun gaadhay baa odayaal soo jeediyey,
reerkiisuna isku raacay in Cilmi loo tukubiyo xagga iyo Saylac.
Markii gaadhigii la saary uu dhaqaaqay Cilmi wuxuu ku heesey:
Abuteeristi waa gooni maree, cishqi keenaya
Badoow waaridkii naaree serigii doo mareenaya!
Intii uu Cilmi Saylac joogay dadyow ay qaraabo ahaayeen wxay kula
taliyeen inuu ka hadho jacaylkii u socon waayay, waxayna u ballan
qaadeen in ay u guuriyaan gabadh allaale gabadhii kale ee uu ka
doorto hablaha sokeeye iyo shisheeyaba, meeshay doonto ha joogte.
Laakiin Cilmi wuxuu sheegey inuusan Hodan ka maarmi karin, gabadh
kalena uusan doonayn
Maalin ayuu ku lugeeyey xeebta ilaa uu ka helay taag yar oo dhulka
xoogaa kor uga go‘an. Intii uu soo tafay buu wuxuu arkay dabaylo
hayaan ah oo u socda dhinaca Berbera. Markay mid mooyee in tii kale
dhaaftay buu tii ugu dambeysey guddoonsaday inuu farriin gabay ah
Hodan ugu soo dhi ibo:
Dabaylyahay adaa duulayoon orodka daynayne
Adigaa dul mari meel haday dogobo yaalliine
Adigaan darqii xun iyo daah ku celinayne
Adigaan darboobayn naf waa lala dalumaaye…
|
Maalin kale Cilmi waxaa lagu martiqaaday aroos si heer sare ah loo
soo agaasimay. Goobtii aroosku uu ka dhacayay waxaa laga mariyey
laba gabay oo mid uu tiriyey Cabdi Gahaydh, middii kalana Cige
Baraar. Dabadeedna ninkii la odhan jirey Ducaale wuxuu Cilmi ka
codsaday inuu soo daayo gabay uu Hodantii uu jeclaaday ku
ammaanayo.Cilmi wuxuu yidhi:
Maryama Xaashii iyo tuu Gahaydh madal ka sheegaayo
Iyo mudantiduu Cige Baraar meel fog kaaga booday
Muran ma leh Ducaalow inay muunad dheer tahaye
Maankaba ka jaray naago kale muhindis-koodiiye
Hadduu Qaaddi ii meheriyoo midigta ii saaro
Ku maqsuuday oo dunidu way maalintaa qudhahe!…
|
Maalintii danbe ayay Cilmi soo booqdeen dhowr dhallinyaro ah oo
gabdho iyo wiilal ka kooban. Markii cabbaar la sheekeysaneyey bay
gabadh intii hore aammusnayd waxay Cilmi weyddiisey bal inuu
jac aylkii xanuunka badnaa ka raystay iyo in kale. Isagoo su‘aashaas
ka jawaabaya wuxuu yidhi:
Kolba aniga oo sahashaday oo sooriyaha aaday
Ayuun baa Siraad midab-wanaag lay sawirayaaye
Sadrigay ka daabacan tahee uma sarkhameene
Sidii saacadii bay qalbiga iigu socotaaye
Habaynkii markaan seexdo way ila safaadaaye
Salaaddaa hore iga tagtaa Siigo noqotaaye!
|
Markii uu Cilmi in
door ah ku dhex sugnaa Saylac waxaa u yimid nin ka soo socdaalay
Berbera oo gu ddoonsiiyey warqad uu ka siday saaxiibbadii Tabbaase
iyo Muuse “Carab”. Waxay la socodsiiyeen Cilmi in gabadhii uu jeclaa
uu nin soo dooney, waalidkeedna ay siiyeen, waxayna u soo jeediyeen
in uu Hodan laabtiisa ka xorreeyo, uuna gabadh kale helo.
Markiiba uu soo gabaggabeeyey fahamka nuxurka warkaas xun intuu
fardhexada qaniinay buu cirka iyo dhulka meesha ay iska galaaan ku
dhaygagay. Naxdin daraaddeed bay madaxa Saani ka kacday. Dhulkii baa
la dheeliyey. Wadnahaa gariiray.Cilmi habaynkaas hurdo ma ledin.
Wuxuuna ahaa habee nkaasi kii ugu dhibaatada badnaa intii uu Ilaahay
uumay. Subixii danbe ayuu gaadhi Berbera u jeeda gundhada jaray.
Saaxiibbadii ayaa Cilmi oo aan saddex beri hurdo arag la kulmay,
waxayna korkiisa ka dheehdeen dhibaatada uu warkii ay u direen u
geystay.
Kolkay in door ah Berbera iyo fagaarihii waaya-waayo dhex
meeraysanayeen ayuu nin u sheegay in Hodan iyo ninkii soo dooney
laysu meheriyey, isaguna uu falkaas goobjoog ka ahaa. Warkaas Cilmi
naxdin buu beerkii la qadhqadhay. Meel uu joogo buu garan waayay.
Wareer wareer kale ayuu u dhiibay. Wuxuu sameeyo ayuu garan kari
waayay. Muddo kaddib buu Cilmi wuxuu tiriyey gabay uu ku yidhi:
…Haddaan
madal ka sheegayo oo midho ka mansoodo
Martuba waa ka dhici lahayd hablaha muxibo awgeede
Murugada calooshayda iyo muhanka laabtayda
Miyi waxaan la tegi waayey iyo madaxdii Daa’uudka
Meereysigeedii waxaan ula madoobaaday
Nin kalaa la tegay geenyadii maanku ku xidhnaaye
Dadkii baa masoobo ninkii magac lahaa eedye
Muruq kuma kaxaysane rag buu magansanaayaaye…
|
Dabadeedna Cilmi wuxuu noqday qof murugo iyo tiiraanyo weheshada,
welwel iyo walbahaarna ade egsada. Fekerka iyo maahsanaantuna waxay
ahaayeen kuwo uu ku caweeyo. Wareerka iyo xanuu nka waxaa u dheeraa
hurdola’aan iyo cuntola’aan. Wxuu noqday qof xanuunsan. Si kasta oo
loo do oney in la daweeyo ama lagu qanciyo inuu ka haro Hodan iyo
jacaylkeeda waa lagu guuldarraystay.
Cilmi qaraabadiisii waxay arkeen inuu ka sii darayay. Si ay u
badbaadiyaan ayaa waxay ku tashade en in Cilmi loo guuriyo. Cilmi wuu
aqbalay guddoonkii laysku wada raacay. Laakiin intii aan golihii
laga kicin ayaa wuxuu tiriyey gabay uu ku yidhi:
Intaan adiga
kugu gooni ahaa geed haddaan la hadlo
Ama aan gawaan qodayo may gama’sanaateene
Gaalladu ha joogtee sidaa gacal ma yeeleene
Gardarriyaa, maxaan Hodan Cabdaay kaaga go’i waayey?
|
Maalin ka mid ah
kuwii Cilmi ugu dhibaatada badnaa waxaa loo sheegay in Hodan iyo
ninkii soo doo ney ay is aroosayaan. Wakaas Cilmi dhayal iyo
dheel-dheel buu u qaatay. Waxaa ku sii batay wel w elkii iyo
walaahowgii uu awalba la murugsanaa, waxaana weerar ku soo qaaday
tiiraanyo xanuun keedu si daran qalbigiisa u lulay. Wuxuu wareerkii
ku sii batay markii ay hugunkii iyo mashxaraddii arooska loogu
dabbaaldegey iyo heesihii cayaaraha hiddaha iyo dhaqanku ay
dhegihiisa si toos ah ugu soo dheceen.
Muddo yar kaddib Cilmi Boodhari guurtidii waxay u dooneen gabadh
carab ahayd oo la ohan jirey Fa akhir. Arooskii Cilmi waa la qalqalay,
guri baa la dadbay oo la qurxiyey, xoolaa loo gawracay, dhallin yaraa
u cayaartay. Carab oo cadceedda u ekayd oo qiimaheeda iyo qaayaheeda
la yaabay baa aqal loogu dalaq siiyey. Hase yeeshee Cilmi kama uu
reysan cudurkii hayay. Hodan mooyee hadal kale w aa laga waayay.
Damaciisu gabadhii oorida u noqotay waa uu dhaafay. Taasina waxay
keentay in Faakhir laga furay. Wixii intaa ka dambeeyey Cilmi
jirradii ayaa kuu sii batay. Hurdadii ayuu gebi’ah aanba ka haajirey,
cuntadiina way ka degi weydey, hadalkiiba wuu yaraaday. Maalinba
maalinta ka dambeysa wuu ka sii dareyey ilaa uu socodkii gabay.
Maalin ka mid ah maalmihii uu Cilmi sariirta saarnaa ayaa wuxuu ka
maqlay saaxiibbadii in Hodan iyo ninkeedii ay u guureen magaalo
kale. Isagoo ay tiiraanyo xoog lihi ka muuqaato ayuu soo kuududsaday
oo tiriyey gabay uu ku yihi:
…Walaalooyinoow, waxaan ka biqi inaan ku waashaaye
Hadda inan wareegaan damcoo webiga jiidhaaye
Wiirsiga ragga iyo waxaan ka tegi wadhida naagaaye
Waddankeeda Soomaali waan sii wadacayaaye
Wuxuu Eebbahay ii wiciyo waa’ san bal aan dhowro!
|
Nin wedkii galay looma taag helo, baa la yidhi. Cilmi ehelladiisii
wax kasta oo da awo u noqon kara way isku deyeen. Meel kasta
way u cid direen. Fal kasta oo daawo laga raadiyo way tijaabiyeen.
Nasiibdarrase, Cilmi xaaladdiisii waxay ga adhay meel aan ka
soo noqosho lahayn. Xataa in la geddi yo mooyee wuu is ro gi
kari waayay. Miyirkiisaa ka tegey. Naftii baa qaarka dambe ka soo
xawaa raysay. Goor waagu uusan si fiican u beryin buu ka guurey
adduunyadii uu tod doba iyo soddon sano ku noolaa e iyadoo u
macaan uu jacaylku khadhaadiyey.
Alle ayaa Mahadle
Mohamed Hassan
Xaleef
xaleev@hotmail.com
|
|