Caddaaladdu waa Lafdhabarka Nolosha

Dr. Saeed Sheikh Mohamed
La Taliyii hore ee Goloha Wakiilada
 

Markaan madarasadda ku jiray waxan ka xiiran jiray rayiisle aad u qurux badan oo uu laha Haji Abdi Jama Cismaan Buuri (Abdi Waraabe) oo ahaa nin cibaado badan oo aad ugu jajabn caruurt a, udayaashana xurmeeya. . Waxa ku dhagsanaan jiray sawiro qurux badan.oo Asxaabti Rasuul ka laga metelaayo. Sawiradaa waxa ka mid aha mid ay kutaalo: “ Al Cadlu Assaul mulk الملك اساس العدل”, taaso macnaheedu yahay: cadaaladdu waa assaaska dawladdanimadda.


Kalmadaasi mid aan la koray ayey ahayd oo siwacan ugu qorantay laabtayda. Tan iyo maalintaa n 16 jir ahaa waxan raadinayey cadaalaad. Sidaa awgeedna maamul wadankeena soo maray oo aan ayiday majrin, tan iyo intaynu gobanimadeedna la soo noqonay iyo intii ka horaysaba. Waxan se waajib iskaga dhigay inaan cadaaladda u hiiliyo.


Sanad kii 2005ii, ayaan ka qayb galay arooskii Sacad Mohamed Ali oo lagu qabtay Ambassodor Hotel. Rag badan oo magac ayaa joogay. Waxaanu is ag fadhiisanay Mudane Axmed Mohamed Siilaanyo iyo Mudane Moxamed Xaashi Cilmi. Hadaanu in yar sheekaysanay, ayuu Mudane Axmed Mohamed Siilaanyo intu toos u eegay Mohamed Xaashi ayuu yidhi: “Dictatorship” kii ayaa soo no qonayah”. Mudane Moxamed Xaashi wuxuu ugu jawaabay: “Maxaa kuu hilaacay”. Mudane Axme d Mohamed Silaanyo wuxuu ku jawaabay: Wax cad ma hayee sifaalehiisii ayaa ii muuqda”. Waxan filayaa waqtigaa inuu Mudane Moxamed Xaashi ahaa Wasirka ganacsiga. Maanta oo Mud ane Axmed Moxamed Maxamuud uu yahay Madaxweynihii umadda loogama fadhiyo in uu isagu “Dictator noqdo”. Waxaanaan filayaa, halkay doontaba halamartee, inaanu wax xumee isla hayn


Aqoon yahan ku waa qareenka ka iyo hormood ummada. Waajib baa ka saran inay maamul ka h agaan, wixii qaloocda timaamaan oo toosiyaan. Sidaa awgeed, maqaladii dhadheera ee aan ku q oriy jiray The Republic, ujeedada aan kala haa waxa ahayd in Madaxda iyo shacbiguba akhristaa n oo wixi murtiya ee ay xambarsan tahay ka qataan lana dhaqan geliyo. Waxaana haboon inaan cadeeyo inaanay cadaaladu ahayn Maxakamadaa oo qudha ee wax badan oo kale ka horeeyaan. Maah’maah English ah ayaa tidhaa: “Charity begins at home”. Intaan cidnaba la saluugin oon la cambareen, waa in laga bilaabo toosinta cadaalada, “Maamul Wanaag” oo marka hore la hanto kaasoo la’aantii aanay sura galayn in la helo, cadaalad iyo sinaan, horumar iyo sabool ka bax.. Maqaalaada aan qoray oo dhami waxay xambaar sanaayeen Maamul wanaag iyo daw’ga loo mar ayo. Maqaaladaa waxa ka mid ahaa:



1. 1. “Towards Better Governance for Somaliland’ , July 12, 2003;



1. “ The Importance of Good Governance in the Economic Development”, March 4, 2006;



1. “ Good Governance: The Key to Growth, Development, and Poverty Alleviation”

September, 30, 2006;



1. “The Somaliland Three-year Development Plan for 2003-2005”.



1. Open Letter to the President Elect, “Good Governance is our buoyancy”, June 20, 2010.



Garaadka umadu aad bay u xiisayaan maqaaladayda iyadoo aan marwalba niyada ku hayey ina an uu soo bandhigo talo iyo tusaaleba akhristayaasha oo u ugu horeeyaan golaha xukuumada, golayaasha xeer dajinta, mucaaradka iyo aqoon yahan ka kale. Anigana boogadin iyo dhiiri gelin ayey isiiyaan dadkii qoraaladayda la socday. Dadkaa waxa ka mid ah raga igu bartay maqalaada sida Mudane Qaybe, Mudane Saylici (the veteran diplomat), mudane Moxamed Cabdillahi, Gudoo miyii hore ee Saxil iyo Cabdilahi Cali Xayd, gudoomiyihii hore ee Hay’adda Shaqaalaa. Mid waliba wuxuu ii sheegay iya goon is ogeyn in anuu akhriyin oo qudha ee uu goosto maqaaladayda oo meel dhigto. Waxa se nasiib daro ah in dhawr wasiir oo ka tirsanaa maamul kii Rayaale inay ii sh eegeen in aanay kaba war haynba; waxaanay ka mid ahaayeen kuwii midida daab keeda hayey ee ay ahayd inay ka faa’idaystan.



Dhamaantood waxan ku qoray maqaaladaa, inaan cadaaladi inoo suura gelayn, hadaan  xaalada ha ku geedaaman, marka hore wax laga qaban. Soomaalidu waxay tidha: “Oodo dhacameed sid ay u kula sareyaan ba loo kale gura”, taasoo ah in laga fakiro sidii maamul wanaagsan loo heli laha.



Nidaam ka dawladeed ee imika inoo dhisani waa mid aan isu deeli tirnayn oo awoodu anay qaybs anayn (checks and balances or separation of powers). Distoor keenu, oo ah mid aqal hoostii lag u macmalay, waxa la sameeyey intaan axsaabta siyaasiga ah aan la furin. Dadka wax garad kiis ana loo masoo bandhigin, haba yaratee doodna laga ma furin markii la yidhi dadka sidaa ku cod aya, hadaa doonaysaan madax banaanida Somaliland. Dad ku markaa gooni isu taaga Somaliland ayey u codeeyeene ee waxba ka may ogayn Distoorkuu sida uu noloshooda u saamay doono.



Hadaba xukun wanaagu, waa nidaam awood siman iyo is dabgal le (Checks and Balances or Sep aration of Power)) oo sedexda qaybood ee dawlada ee kala ah: maamul, xeer-dajin, iyo garsoor midna hoos imanayn mid kale, ee uu mid waliba shaqadiisa u madax baxnaan yahay, isagoon ka baqanayn in dhibaato kaga timaado mid kale. Waxaynu wada ugsoonahay, Ra’eesal Wasarihii ho re Israel, inuu kabtan bilaysi kiis ku soo oogay, oo intaan maxkamadii la isla gaadhin shaqadii iska casil isagoo raacaaya distoor ka iyo qawaaniinta wadan kiisa..



Innagana distoor keenu Qodobka 90, faqrada 3 waxay tilmaamaysa inuu awood Madaxweynahu u leeyahay magacaabidda madaxda sare ee Dawadda sida:

Hanti-dhowraha Guud;

Guddoomiyaha Baanka-dhexe;

Xisaabiyaha Guud;

Taliyayaasha ciidamada iyo Ku-xigeenadooda;

Xeer-ilaaliyaha Guud.

Qodobka 114aad qaybtiisa 2aad waxay timaamaysaa in xilka ka qaadi karo madaxda hay’adaha qaranka Madaxweynaha oo keliyi.


Qodoba 150 Madaxweynaha wuxuu awood u siinayaa Magacaabidda Gudoomiyaha Maxkamadda Sare iyo Garsoorayaasha Maxkamadda Sare. Waxa kale ee ku xusan Qod. 150aa qaybtiisa 3aad inuu Madaxweynuhu xilka uu ka qaadi karo Guddoomiyaha Maxamadda Sare, isaga oo u baahan oggolaanshaha Golaha Wakiilada & Golaha Guurtida.


Halkaa waxa ka muuqata in awoodi sinayd ee isu dheeli tirnayd iyo is daba galkii (checks and bal ances) inay meesha ka baxeen oo awoodii dawladnimo dhamaanteed Madaxweynaha la hoos ge eyey. Arrinaan Madaxweynuhu aanuu la ogayn hay’adaha dawladu


Maqaal walba waxaan ku qoray inay laga maar’maan tahay in dib u eegid iyo wax ka badal lagu sameeyo distoor ka hadaynu doonayno inaynu dhisano dawladnimo hirgasha oo dimoqraadiya.

Golo yaasha xeer dajintu, wax awooda oo ay leeyhiin majirto markay runi run noqtoo, oo masaxi karan wixi qaldama. Maxkamadda Sare ee isla markaana ah Maxkamdda Distoor ka,

wax awooda malaha. Labada hay’adood midna uma madax bannaana xaga maaliyadda, ee waxa y kuu tiirsan yahiin Wasaradda Maaliyadda.



Qof cunaha la hayaa cod malaha.. Waxan xusuuta mar ay Rayaale iyo Goloha wikiiladdu iskaga h oryimaadeen misaaniyadda oo Wasiir kii Maaliyadda ee Rayaale, Cawil Cali Ducaale ka jaray wikii ladda gunodii. Waxan kale xusuutaa, mar Goloha Wakiiladu si rasmi ah u dalbaday Wasir kii Xana ada Xoolaha ee Rayaale, si ay wax ka waydiiyaan arrimo la xidhiidhaaye xoolaha nool oo u diida y . Waxa kale sidaaso kale yeele Cawil Cali Ducaale iyo Cali Maxamed Waran Cadde. Isagoo disto or ku awood u siiyey Golaha Wakiiladda in qof kasta oo umadda xil u haya ay markay doonaan u yeedhaan, xika uu hayana wax ka waydiiyaan. Sedexda Wasirba waxay jabiyeen qodob distoor iya.


Dacdooyin kaa soo kale waxay ku haboonyihiin inuu bilaysku dacwad ku soo oogo wasiirka u hog aansami waya distoorka, amba isagoo sanku u daloolo loo keeno Golaha Wakiiladda. Taasi se ma y dhicin mana dhacayso inta bilays ku uu yahay hay’ad hoos timaada Madaxweynaha iyo xukuu madiisa. Ka ba sii darane Madaxweyne Rayaale bilayas ka wuxuu u adeegsaday inuu Goloha Wikii lada madashooda ka dareeriyo.



Wadamada dimoqraadiga ah, bilays ku waa xooga u dhexeeya Xukuumadda, Goloyaasha Xeer Da jinta, iyo Garsoorka. Waa ka ilaaliya distoorka iyo sharciga isagoo ka madax baanaan xukuumada iyo cid walba oo kale, haday tahay dhanka, maaliyadda, maamul ka, iyo hawl gudashada. Mar ka yno u fiirsano dawladaa dimoqradiga ah ee Urub, bilays ku waa hay’adda kaliya ee sharcigu u og ol yahay inay badhitaan ku sameeyaan cid kasta oo tuhun galo, xataa haduu yahay Madaxwey naha ama Ra’iisal Wasaraha. Waxaynu ka wada dharag sanay baadhitaan ka ku socda imika Ra’ii sal Wasaaraha Talyaaniga.


Waxa hubaal inaan dimuqraadiyad iyo maamul wanaag midna la helayn inta hay’adii loogu tala galay inay danta qaranka ilaaliyaan, sida Hantidawraha Guud , Xisaabiyaha Guud, Xeer Ilaaliyaha Guud, Maxkamada Sare, Baanka Dhexe, Taliyaha Bilayska ay ku milan yihiin xukuumadda, ee Mad axweynhuna awood buuxda u leeyahay inuu u magacaabo qof kuu doono, markuu doonana eryi karo Taliyaha Bilaysaka iyo madaxda kale ee hay’adaha distooriga ah ee kor ku xusan. Arrin cur ada maaha in la kala diro Maxkamadda Sare. Horena way u dhacday waany dhicidoontaa inta dis toorku sidaas yahay.


Hadaba hadii cadaalad dhab ah la doonaayo waa in marka hore arrimaha aan soo sheegay ee ah qodobo distooriga ah wax laga badala oo la qeexo, sedexda waaxood ee kale ah

Xukuumadda, Xeer Dajinta, Garsoorka iyo hay’adaa kale qaranka ee kor ku xusani, inuu mid wali ba shaqadiisa u madax bananyey haday noqoto dhinaca maamulk, dhinaca maaliyada iyo dhincs hawl fulinta. Isla markaa, waa in qawaaniin adag loo sameeyo sida shaqada uu ku waayi karaan madaxda hay’adaha aynu soo sheegnay. Arrinkaasina waa inuu ahaadaa mid ka madax banana Madaxwaynaha sida habka dawladda dimoqradiga ah uyaal uu yahay, ay kuna dhaqmaana.


Waxan Madaxweynaha ku baraarujuinayaa inuu dib u eego xaladda ay ku sugan yihiin dadka d a’yarta ah ee maxaabiista ah. Dhalinyarada oo intooda badan lagu soo xidho tuugo iyo boob ayadoon wax tax galina la siin duruufaha ay ku nool yihiin iyo tay kuu soo koreen ba. Dhalin yara daasi intooda badani waxay yihiin caruurtii ku aabo iyo hooyaba waydai dagalkii dib u xoraynta dalka. Iyagoo iskorisa oo cidina waligood wax tarin, xumo iyo samo loo kala sheegin, ayey taab bo galeen. Xirfada kaliya ee yaqaan waxay tahay tuugo iyo boob. Marka la haleelana waa la xid ha, hadana la cafiya ama xadhigu ka dhamaada iyadoon noloshooda wax laga badalay aanay jirin.



Waxa xaqiiq inuu jeel keenu yahay goobta ciqaabta, ee aanuu ahayn goobta edebta iyo dhaqan celiska. Marka waxan ku talinayaa in:

1. macalimiin la qoro Quran ka kariimk ah maxaabista bara akhriskiisah iyo xafidigiisah, maxbuus ku marku jus xafidana mudada xadhigiisu wax laga dhaafo;



1. labaro xirfado ay ku sheqaysan karaan marka xadhigu ka dhamaado sida dhismaha, nijarada, dawaarka, computer ka iyo luqadaha qalaad.



1. maxbuusku markuu jeelka ka soo baxaanna mudu laba sannadoodah xukuumadu u kala qaybi so hay’adaha dawladda sida ciidamada qalab ka sida iyo meeshii kale ee aqoontooda looga baah an yahay, loona badaloo magalo fog oo aanuu cid ka aqoon, si uu saaxibadiisee xumaa uga foga ado.



1. mudada wixi ka dambeeya, haduu maxbuuskaasi ismuujiyo oo uu noqdo qof sharafle, inay xuk umadu iska xil saarto sidii loo shaqaalayn laaha, xaataa haday tahay meheradaa gaarka loo leey ahay.



1. la sameeyo gudi qiimaysa akhlaaqda maxaabiista (Parole Committee) oo cidii asluubtoodu waa nagsanaato, mudada xabsiga inta uga hadhay loo ogolaado inuu debeda ku dhamaysto.



1. loo ogalaado qoyska isqaba ee mid kood la xidhan inay bishii sacado tirsan si gaar ah u kulmaan, taasoo wax weyn ka taraysa xakamaynta sinada iyo HIV/AIDS, dameer ka qofkana kor u qaadaysa.



Waxaan ku qanacsanay in arrinkaasi bulshada ka bajin doono khasare mood iyo nolba le,uxuuma dana ka furan doono kharash badan oo maxaabista hadda lugu bixiyo.



Madax Waynaha waa laga sugaayey oo la saadaalinaayey inuu axsaabta siyaasiga ah furo. Arrinkaasi waa talaabo mudan in Madax Waynaha lagu hambalyeeyo. Waa talaabo waafaqsan distoor ka iyo xuuqda qofka. Axsaabta badane waa fagaaraha siyaasadda lagu barto. Bulshadu waxay u baahantay dheeg cusub oo u soo baxa maamulka wadanka. Hab ka qudha ee dhalinyar adu ugu soo biirikaraan madasha siyaasadda waa iyagoo ka soo dhex muuqda axsaabtaa iyo ururada siyaasiga ah. Maantana waxaynu ognahay in dad badan oo ka qiimo badan, oo ka cilmi badan, oo ka waayo arragasane, ku wa imika safka hore ka kaga jira axsaabta jirta, inay buuxan laakin aany madasha siyaasada meeli uga banaanayn. Waxan rumaysnahay in asaabta oo la fur aa ka dhigantahay waa cusub oo u baryey shacab ka Somaliland.


Waxaase wax laga naxa ah inuu Madaxweynuhu aad moodo inuu axsaabtii dusha ka furay, hada na hoosta ka handaraabay, markuu soo jeediyey in lacagta diwaan gelintu noqoto US$25,000. Madaxweynuu wuu ogyey in lacagta xadigaa le cidina maanta awoodi karin. Arrintaa wax aan ku sababeeyo ma garanaayo, maadaama uu Kulmiyey lagu diwaan geliyey lacag $800.00. Maalintaa ilaa maanta dhaqaalaha dalka wax ka dhaca mooyee wax u korday majirto. Hadaba arrinku ma sarbeebaa oo waa “qawda maqashii waxna ha u qaban.



Waxaan ugu baqaayaa Goloyaasha Xeer Dajintaa inay fiiro gaara u yeeshaan oo lacagta diwang linta lagu qiimeeyo awooda dhaqale ee shacbiga taasoo aan marnaba ka badan $2000.



Amaan oo dhan Allah iska le.