WAR MURTIYEED

Aqoonyahanka Somaliland-Koox Madaxbannaan:
Fulinta Talooyikii Guddiga Dhexdhexaadinta
(16.05.2009, Hargeisa, Somaliland)




I. Hordhac

10kii bisha May 2009, waxaa Huteeka Ambassador ku kulmay koox aqoo n -yahanka Somaliland ah kana kooban 12 xubnood si ay u gorfeeyaan
fulinta Talooyinkii Guddiga Dhedhexaadinta ee la soo saaray 29kii
April, 2009. Kulanka waxaa daaddihinayey Dr. Maxamed Fadal, Agaasim ah haya’dda (SORADI). Ka qaybgalayaasha kulanku dhammaantood waxayahaayeen dad muddo  dheer ka soo qaybgalay dibu-dhiska iyo taxanaha geeddi-socodka Somaliland , waana shakhsiyaad karti dheeraad ah u leh in si run ah gorfeeyaan xeeladihii lagu hirgelin lahaa talooyika kor ku xusan oo ah habraac muhiim u ah iskaasiga iyo wada shaqaynta daneeyeyaasha Doorashada Madaxtooyada Somaliland. Waxaana ka mid ahaa:

Cabdilqadir X Ismacil Jirde (Ku-xigeenkii hore ee Guddoomiyaha Golaha
Wakiillada), Shukri X. Bandare (xubin Komishankii doorashooyinka kana
mid ah Guddida Afrika ee Demuqradiyaynta); Ibrahim Jamac Cali -Rayte
(xubin golaha wakiillada ahna Sharci-yaqaan). Fawsi Aw Yoonis (Ururka
Sharci-yaqaannada Somaliland ); Abdi Ahmed Nour (Madasha Nabadda iyoIsmaamulka-FOPAG), Bobe Y. Ducale (Xidhiidhiyaha Cilmi-baadhista,
Akademiyada Nabadda iyo Horumarita-APD), Haroon H Axmed Qulumbe
(ActionAid), Jacfar Mohamed Gadaweyne (SONSAF); Mohamed Hassan Ibrahim (Cilmi-baadhe-APD), Sucaad Ibrahim abdi (Cilmi-baadhe-APD); Ayaan Cashur (UK-Chatham House – goob-jooge)).

II. Maxaa laga Filayey Dhexdhexaandintii

Kooxdan Aqoonyahanka Madaxa-bannaan ee Somaliland waxay si mug leh u falanqeeyeen dadaalkii Guddiga Dhexdhexxdinta iyo guulaha laga gaadhi karo iyadoo caqabado badani horyaalleen. Kooxdu waxay bogaadinaysaa sida Madaxweynaha labada guddoomiye ee xisbiyada siyaasigu ugu dheganuglaadeen doonista shacabka, oo ay ka sidoo kale ay guddigu hore u soo jeedisay, in ay kulmaan, wada fadhiistaan kana wada doodaan waxay ku kala aragti duwan yihiin jawi wada hadal iyo sulux ah..

Kooxda Aqoonyahanka Somaliland waxay u arkaan in talooyinkii Guddiga
Dhexdhexaadintu habraac muhiim ah u yihiin dhammaan dhinacyadu in ay iska kaashadaan in Doorashada Madaxtooyadu ku qabsoonto waqtiga loo qorsheeyey. Dadaalkii Guddiga Dhexdhexaadintu wuxuu dardar geliyey in dadka reer Somaliland iyo saaxiibbadooda caalamkuba daneeyaan siday hawsha u wadaan.. rajada laga qabo dadaalka Guddiga waxaa lagu soo ururin karaa saddexda arrimood ee kala ah:


1. In ay dejiyaan xiisadda siyaasadeed ee kacsan - Dabdamis
2. In ay abuuraan is aaminaad dhex marta dhinacyada muhiimka ah ee ishaya
3. In uu ka soo baxo qoraal lagu shaqeeyo oo dabar-heshiis noqda lana
wada saxeexo oo habraac u ah xal u helidda dhibaatooyika doorashada
Somaliand ku soo fool leh.

Dabdemis
Rajada ugu wayn uguna muhiimsan hawsha Guddiga, waxaa kooxdu ku
sifeeyeen in ay tahay “Dabdemis”). Guddiga Dhexdhexaadintu waxay
dhinacan ka soo hooyeen guul la yaab leh. Waxaa hoos u degey, aadna
isu dhimay xiisadihii isbiirsaday iyo hubaal la’aantii ka jirtey
Somaliland, kana dhalatay khilaafka siyaasadeed. Waqtigan waxaa si
kalsooni leh loo odhan karaa in ay fursad fiicani jirto si dhinacyada
siyaasaddu u sii wadaan wada hadalkooda.

Isaammin:
Natiijada ama midhaha heshiis kastaa waa abuuritaanka isaammin dhex
mara kuwa iska soo horjeeda si ay suurtogal u noqota hirgelinta wixii
lagu heshiiyey horena looga dhaqaaqo meeshii hore loo kala joogey si
wadjir ahna loo abuuro jawi iskaashi. Heshiiskan dhex maray saddexda
xisbi waa in uu u adeego ujeeddadaas. Kooxda Aqoonyahanka
Madaxabannaan ee Somaliland, Guddiga Dhexdhexaadinta iyo qaybo kaloo
firfircoon kana kooban bulshada ayaa diyaar u ah ka qayqaadashada in
jawi ku habboon loo abuuro loona hubiyo in heshiiskaas si buuxda loo
taabbogeliyo. Haseyeeshee, in kastoo guud ahaan xaaladdu yara
hagaagtey, ilaa hadda ma muuqdo horumar laga sameeyey isaamminaad
hoggaamiyeyaash siyaasadda iyo inta ku dhawi.

Heshiis la Saxeexo:
Kooxdu waxay rumaysan tahay, in Guddiga Dhexdhexaadintu ay keenee n qodobbo talooyin ah , oon la odhan Karin waa heshiis dhammay stiran.
Waxaa habboon in tallaabo labaad oo talooyinka heshiis loogu rogayo la
qaado lana habeeyo Xeer Anshax ay saxeexaan saddexda hoggaamiye.
Iyadoo la ogyahay in madaxweynuhu si cad u sheegay aqbalaadiisa,
haddana, haddana waxay Kooxda Aqoonyahanka Madaxa Banaani u arkaan in baahi cad loo qabo in qoraal la kala saxeexdo, si daneeyeya ashu isu aamminaan, si llola wadaago taageerayaasha caalamaig ah iyo in la kaydiyo qoraal anfaca ubadkeenna iyo facyada soo socda guud ahaanna oo taariikhdu xusi doonto.

III. Hirgelinta Talooyinka

Kooxda Aqoon yahanka Madaxa-bannaani waxay mudnaanta siinayaan in talooyinka Guddiga Dhexdhexaadinta saddex qodob oo ka mid aad loo sii gorfeeyo, lana dejiyo habraac xeeladaysan lagu taabbogeliyo;
qodobbadaasina waxay ku saabsan yihiin: In muddo-kordhin dambe aan la samayn, Guddiga Doorashooyinka iyo in si siman Xisbiyada siyaasiga
Qaranku uga wada faa’iidaystaan hantda guud.



Muddo-kordhinta:
Kooxdu waxay eegeen taladii Guddiga dhexdhexaadinta ee in
Muddo-kordhin Dambe aan la samayn, waxaannuna u aragnaa “in aan
muddo-kordhin dambe la samayn haddii aanay si muram la’aan ah u iman
duruuf ama xaalad aan waxba laga qaban Karin loona baahan yahay in
lagu sii qeexo xeer”.

Kooxda Aqoonyahanku, iyagoo ku salaynaya waayo-aragnimada Somaliland waxay caddaynayaan suurtogalnimada labo arrimood oo sabab u noqon kara muddo-kordhi oo kal ah: a) Muddo-kordhin ku timaadda in lagu fashilmo qabashada doorashada waqtigii loogu tao galay b)Muddo-kordhin ka dhalata xaalad lama filaan ah. Muddo-kordhita la samaynayey ill 2006dii waxay ku sifoobayaan fashilaad ku timid in doorashada lagu qabto waqtigii loogu talo galay (waxase xaalad lama filaan ah lagu qeexi karaa qarayadii 29kii Oktoobar). 2006dii ka hor, muddo-kordhinta waxaa loo arkayey inay macquul tahay taxanaha doorashadana wax ka dhinnaayeen sababuhuna ahaayeen xasillooni darro iyo haya’dihii loo baahnaa oo qabyo ahaa ama aan dhisnayn. Hase yeeshee, waqtigaa ka dib, muddo-kordhinta waxyeelladeeda taban ayaa ka miisaan cuslaatay danta ugu jirtey horumarka Somaliland iyo taxanaha dimuqraadiyadda. Haddii muddo-kordhin uun la wado ayna ka mid noqoto hab-maamulkeenna, markaa waxaynu abaal marinaynaa fashilaaddeenna. Arrintaasina waxay keenaysaa in lays dhigto ciddii marba talada haysana ayba ka lunto dadaalkii ay ugu taami lahaayeen qabashada doorasho si dib loogu soo doorto.

Markaynu arrinka ka eegno dhinac kale, bulshada caalamku waxay u
haystaan muddo-kordhinta karti darrada Somaliland ee ku dhaqanka
ismaamul wanaagga, iyo fashilaad xaggeenna ka timid, fashilaadna
caalamku ma abaal marinayo. Sidaasi darteed, ku dhaqanka
muddo-kordhintu waxay shiiqinqysaa sumcaddii iyo saaxiibtinnimadii
laynoo hayey ee shacabka Somaliland dadaalkooda lagu kasbaday ilaa
1991kii.

In kastoo ay jirto xaqiiqada ah , in dhaawac inagu filani ina soo gaadh ey durba, haddana weli waxaynu karti iyo awood u leenahay in aynu ka soo kabanno, haddii aynu liishaanka saarno kuna daalno xallinta  dhibaatada innagoo eegayna rajadeenna mustaqbalka. Balse,si wax looga qabto muranka sharci, waxaynu u baahanahay in hoggaamiyeyaasha siyaasa ddu la yimaaddaan rabitaan iyo isaamminaad masuuliyadi ku jirto, mana aha oo guddoomiyeyaasha xisbiyada oo keli ah, waxaase kale oo xilku saaran yahay hoggaamiyeyaasha Aqallada Sharci-dejinta. Xalka kama dambaysta ahi wuxuu ku iman karaa in la soo saaro sharci ku salaysan in lagu heshiiyo sulux iyo wada xaajood dhab ahoo daacad ah oo hoggaa miyeyaasha laga helo. Waxaannu ugu baaqaynaa goleyaasha sharci-dejinta iyo Madaxweynaha Somaliland inay gutaan masuuliyaddooda
sharci-dejineed iyo fulineedba ee ay u hayaan dadka Somaliland iyo in
ay dejiyaan xiisadda siyaasadeed intaan la gaadhin doorashada 27da
Sept. 2009ka. Sharciga cusub waa in lagaga gudbo xaaladdan
jiq-ku-siida ah iyo qalalaasaha distooriga ah ee inagu raftay ilaa
2006kii, si loo tayo-geliyo habsami uga faa’iidaysiga awoodda iyo
rabitaanka shacabka horena loogu tallaabsado horumarinta dalka iyo
geedi-socodka dimuqraaddiyadda.



Komishanka Doorashooyinka Qaranka.

Komishanku door muhiim ah ayay ku leeyihiin in ay ka ciyaaraan
horumarinta dimuqraadiyadda Somaliland. Komishankii hore, waxaa loo
aqoonsan yahay in ay masuuliyaddoodii si hagar la’aan ah oo laga
tusaale qaato u guteen iyadoo duruufo qallafsani ku xeernaayeen.
Xubnihii Komishankaasi waxay u qalmaan in dadka Somaliland iyo
hoggaanka qarankuba u aqoonsadaan siday dadka iyo dalka ugu adeegeen.

Komishanka hadda jira hawl culus baa hortaal, waxaase ka sii adag in
xubnaha Komishanku isu diyaariyaan ama isu habeeyaan isuna abaabulaan hawsha iyo caqabadaha horyaal.

Kooxdan Aqoonyahanku dood dheer ayay ka yeesheen iyagoo ka eegaya qodobkii talooyinka Guddiga Dhexdhexaadinta. Nuxurka dooddu wuxuu ahaa in la gorfeeyo, dhinac kastana laga qiimeeyo faa’iido iyo khasaareba arrinka Komishanka in la xalliyo iyadoo la isla meel dhigayo
tayayntooda. Haddaba, waxaa loo badnaa aragtida ah marka la eego
xaaladda iyo duruufaha jira kana dhalatay muddo-kordhin soo noqnoqotay iyo dibudhacyo ku yimid doorashada madaxtooyada, in aan fursad dambe la siinin xaalad khatar keenta ahna dibudhac kale ee Waqtiga doorashada 27da Sept. 2009ka. Sidaasi darted Kooxdu waxay isla garteen
arrimahan:

Ugu horrayn: In la beddelo Komishan oo dhan waa tallaabo khatar ah in
la qaato. Muddada inooga dhiman doorashadu waa saddex billod oo keli
ah. Markaynu sidaas u eegno arrinta, waxaa muuqata in aynan fursad
haysan layskuna kobo kuwa hadda xilka haya. Xataa , haddii wax kastaa
hagaagaan ama laysla meel-dhigo, waxaa adag xubno cusub oo la qaataa
waqtiga ay u baahan yihiin in ay hawsha la qabsadaan. Sidaasi darteed,
waxaan u aragnaa in siyaabo kale la isku dayo.

Ta labaad: Sida ugu habbooni waa ku xoojita Komishanka xubno cusub
hadday suurtogasho iyo in loo abuur kaabayaal kale oo xoojiya hawsha
Komishanka. Waqtigan waxaa jira qaabab kale oo la shaqaynaya loona
baahan yahay in kartidooda la sii dhiso. Dhianac kale haddii laga
eego, habkooda masuuliyadda maarayneed iyo saadkaba waa lagu xoojiyo
karaa cid kale oo aqoon dheeraad ah u leh hawsha. Xubnaha Komishankii
hore ka jooga oon weli xisbiyada siyaasiga ah ku biirin waxaa lagu
xoojin karaa inay Komishanka lataliyeryaal u noqdaan

Ta saddexaad, Kooxdu waxay rumaysan tahay in dhibaatooyinka haysta
Komishanku ay yihiin qaar ay iyagu isu gaysteen. Sidaasi darted,
Komishanku haddii aanay ogsoonaan baaxadda hawshooda iyo xaaladda ay ku sugan yihiin iyo in ay iyagu is habeeyaan tallaabooyinka kor ku
xusani waxtarka laga rabo ma keenayaan. Waxaa kaloo muhiim ah in dadka Somaliland oo keli ahi aanay danaynayn xaaladda, ee waxaa kaloo
danaynaya bulshada caalamka ee ina taageeraya inagana rajaynaya in
aynu wax ka barano waaya-aragnimada khilaafyadi qalaasaha watey ee ka dhacay gobolka Bari Afrika sida Kenya ee dhaliyey dagaal ka unkamay isdhaaf nattiijaddii doorashada.



Serverka (xogtii diiwaan-gelinta):

Arrinta serverku waxay u muuqataa wax aan sugnayn, hubaal la’aan
badanina ka jirto marka arrimaha doorashooyinka lagadoodayo. Markaan dib u milicsano qoraalkii hore ee10kii March 2009 Kooxdu ma taageerin oo keli ah taxanahaas balasé waxay aqoonsadeen doorka muhiimka reer Somaliland ka ciyaareen murginta hawsha serverka waxaana la aqbalay inay tahay xaalad dibudhac ku keeni karta natiijada in xog sugan laga helo habka serverka. Dibudhaca ku yimid Waqtiga doorashadu wuxuu fursad siiyey in serverka laga fila karo soo saarista natiijadii

diiwaan-gelinta.

Kooxda Aqoonyahanku waxay iswaydiinayaan maxay shirkadihii iyo
haya’dihii ka masuulka ahaa Serverku u sheegi waayeen waqti sugan oo
natiijo la soo saarayo iyo qiyaasta boqolkiiba intee lagu guulaystay
hawshan, si cid kasta oo hawshan danaynaysaa u qorshaysato hawsho oda. Ayaamahan u dambeeyey, Labo ka mid murashaxiinta madaxwaynaha ayaa muujiyey werwerka ka haya serverka. Kooxdani waxay rumaysan tahay in hanti badan maaliyad iyo maskaxba lihi ku baxday Taxanihii diiwaangelinta Codbixiyeyaasha oo caalamka iyo Somalilandba isugu tageen, welina waxaan rumaysanahay in hawlgalkaasi sax ahaa khayraadkaasna meel ku habboon lagu aaddiyey. Sidaasi darteed, qolyihii qandaraaska qaatay iyo kuwa hawsha gacant ku hayaba waxaa looga baahan yahay in ay warbaahinta ka caadeeyaan waqtiga ay hawshan ku dhammaynayaan iyo dhibaatooyinka hadday jiraan caqabado ku ah hawshooda ka midho-dhalinteeda si looga gaadho ujeeddadii barnaamijka laga lahaa. Intaas ka dib, hoggaamiyeyaasha Somaliland, haya’daha ku lug leh iyo dadka ayay u taal go’aan ka gaadh ista iyo dhammaystirka hawshas iyo natiijada laga filayo in ay ka soo baxdo in la qiimmeeyo ahmiyadda ay u leedahay Doorashada madaxtooyada ee soo fool leh.

Kooxdu ma inkirayso in hay’adaha ku shaqada lihii bixiyeen xogo ku saab san sida hawshu u socoto; balse, waxaannu leenahay xog ku filan
ama dhammaystiran lama hayo guud ahaan, sidaasi awgeed,
ku-tidhi-ku-teen badan baa suuqyada gelaya, gaar ahaan marka
hoggaamiyeyaashu soo bandhigaan hubaal la’aantooda faaiidada hawshan serverka iyo saamaynta ay ku yeelanayso doorashada. Wax kastoo ka soo baxaba, diiwaangelintu waxay xukuumadda Somaliland iyo dadkaba u ahayd hawl muhiim ah, caalamkuna taageeray si isbeddel macno leh loogu tallaabsado si aynu u gaadhno ujeedada in doorashada uga dhigno mid xor iyo xalaal ah.

Ugu dambayntii, Kooxdu waxay is tustay in ay muhiim tahay in hay’ada ha waddaniga ah ee ay khusaysaa fiiro gaar ah u yeeshaan kana doodaan mustaqbalka sidii loo xafidi lahaa xogaha diiwaan-gelinta iyo in la haggaajiyo taxanaha diiwaan-gelinta siday ula mid noqon lahayd
hal-beeg ahaan caalamka si loo dejiyo liiska codbixiyeyaasha oo sugan.







U Adeegsiga Warbaahinta iyo Hantida Guud Doorashooyin Xor iyo Xalaal ah


Kooxda Aqoonyahanka Somaliland ee Madaxabannaan waxaa ka go’an in loo hawlgalo siday dalka ugu qabsoomi lahaayeen doorashooyin xor iyo
xalaal ah. Warbaahinta iyo hantida kale ee guud oo si xaqsoor leh
looga wada faa’iidaystaa waa rukun muhiim u ah mabda’a doorasho xor
iyo xalla ah. Hantida guud waxaa laga iibiyaa, laga dhisaa laguna
socodsiiyaa lacagta dadku cashuurta u bixiyaan mana aha hanti koox
siyaasadeed gaar u leedahay. Sidaasi darteed, xeer gaar ah waa in loo
dejiyo, waana in khayraadkaasi si caddaaladi ku jirto dhammaan
xisbiyada siyaasiga iyo murashaxiinta u wada isticmalaan.
Maadaama, Madaxwaynaha iyo labada guddoomiye mabda’iyan aqbql een talooyinkii guddiga , Komishanka doorashooyinku waa in ay horseedaan dodo xisbiyada dhex mara si ay u saxeexaax xeer anshax iyagoo muujinaya inay ka daacad yihiin habraaca taxane doorashooying xor iyo xalaal ah nabadna ku dhammaada. Qodobbada lagu salaynayo Xeer Anshaxa,

waxaa ka mid ah:

i. Guddi Joogto ah
Abuuritaanka Guddi Qaran oo Joogto ah oo ka masuul noqda hubinta in
hantida qaranka si xaqsoor leh uga wada faa’iidaystaan dhammaan
xisbiyada siyaasadda iyo murashaxiintuba. Waa in la xaqiijiyo in murashaxiinta iyo xisbiyadooda si buuxda xor ugu yihiin, layskana hortaagin si ay ugu gudbiyaan farriimahooda codbixiyeyaasha, hantida guudna wax ka helaan. Guddigaas oo u madaxbannaan hawshooda waxay wada shaqayn la yeelanayaan komishanka Doorashooyinka, saddexda xisbi qaran, iyo daneeyeyaasha hale  doorashooyinka.

ii. Warbaahinta Guud oo la wadaago

- In la dejiyo habraac hawleed dhammaan murashaxiinta xisbiyada
siyaasiga ah iyo in waqti is le’eg ay ka helaan baahinta Radio
Hargeysa iyo Telefishanka Qaranka SL. Iyo Wargeyska Maandeeq. Waana in aynu waaya-aragnimadeenii hore ka faa’idaysanaa.
- Xoojinta habraaca sharci. Waxaynu u baahan nahay in sharci gaar loo
dejiyo sharci Baahinta Siyaasadeed iyo sharci Saxaafadeed, oo lagu
kala hago adeegsiga saxaafadda.

iv. Hantida Ma-guurtada ah iyo Arrimaha Awoodda Fulineed

1. In la hirgeliyo dhammaan shuruucda ku saabsan arrintan.
2. In aan gaadiidka dawladda, dhismayaasha maaliyadda la adeegsan
sharciguna oggolayn.
3. Saraakiisha xukuumadda ee Fulineed, awooddooda waqti hawleedkoodu waa hanti la wada leeyahay. Dhammaan shaqaalaha dawladda waa ka mamnuuc sharci ahaan in ay la kala saftaan xisbiyada iyo murashaxiinta. Balse taasi iskama hortaagayso in ay codkooda dhiibtaan ama u codeeyaan murashaxa ay doonaan.

Kooxdan Aqoonyahank Madaxa-Banaan ee Somaliland waxay ku
guubaabinaysaa bulshada caalamku, in aanay ku koobnaan indho-ku-haynta ololaha ito maalinta codaynta, balse kor-joogaan sida hawshu u socoto iyo hubinta sidii loo horumarin lahaa dhaqan doorasho xor iyo xalaal ah oo nabad ku dhammaada.. Kor-joogayaasha caalamiga ahi waxay ka qaybgeli karaan hawlaha Guddiga Joogtada. Waxa kale oo aanu ku guubaabinaynaa daneeyayaasha muhiimka ah in la sameeyo wacyigelin guud ee bulshada laguna daro dhammaan shaqaalaha kuna saabsan waajibaadka sharci iyo anshax ee dhammaan muwaadiniinta si loo xaqiijiyo Doorasho Xor iyo Xalaal nabadna ku dhammaata. In Habkii
Anshax ee Warbaahinta Somaliland dib loo habeeyo oo la waafajiyo
baahida manta kadibna ay saxaafadda oo dhammi ay wada saxeexaan una hoggaansanaadaan.

Ugu dambayntii, waxaanu ku baraarujinaynaa dhamaan qaybaha kala duwan ee bulshada Somaliland in ay xoog ugu dhiirnaynaa in ay mar walba xusuusnaadaan jidkii adkaa ee ay u soo mareen nimcada nabadda iyo deganaanshaha ay haystaan manta, guulaha ay ka gaadheen dhismaha dawladooda, habka dimuqraadiga ah iyo horumarka ay ku talaabsadeen oo hadda ay sannadkii 18naad ay u dabbaaldegayaan.

WBT
Hargeysa, Somaliland, 16/05/2009.
 

Cumar Faarax
cumarfaarax2@gmail.com