Taariikh Nolaleedkii Marxuum
Yusuf Maxamed Cali Tuke
Intay doonto ha qaadato, maalin
baa iman doonta Somaaliland laga aqoonsado oo looga dabaal dego
daafaha dunida oo dhan, waxaynu u baahanahy inaynu la nimaadno,
dawlad wanaag, dimuqraadiyad, cadaalad, iyo adkaysi” Waa erayadii
aan afkiisaa ka maqlo markii muuqiisa iigu dambeysay.
Xildhibaan Yusuf Aw-Maxamed Cali-Xayd (Tuke) wuxu ahaa halgamaa,
aqoonyahan iyo indheer garad bislaaday oo qaranka Somaliland aanu
hilmaami doonin. Wuxu ahaa geesi ku sifoobay hawl kar nimo, hal
adayg, daacadnimo, deeqsinimo iyo han durugsan. Wuxu ka mid ahaa
aqoonyahanadii la kowsday dhidibada-na u taagey halgankii qadhaadhaa
ee lagu hantiyey dib ula soo noqoshada qaranimada Somaliland ee
dhiiga badani ku daatay.
Alle ha u naxariistee Xildhibaan Yuusuf -Tuke 11/11/08 maalintii
taladaada ahayd ayuu ku geeriyooday shil baabuur oo ka dhacay
agagaarka degmada Waridaad ee gobol Saraar isago ku guda jira hawl
qaran. Waxana marxuumka maanta November 12-dii 2008 oo Arbaca ah aas
qaran iyo baroor diiq loogu sameeyey magaala madaxda gobolka
Togdheer ee Burco. Sida ay ii sheegeen dad goob joog ahi waxa aaska
marxuumka iyagoo ka tiiraanyeysan ka qayb galay masuuliyiin sarsare
oo ka tirsan hay’adaha dawliga ah sida Gudoomiyaha xisbiga KULMIYE
Axmed Maxamed Maxamud iyo madaxda sare ee xibigaas, Gudoomiyaha
golaha wakiilada C/ramaan Cirro, gudoomiyaha golaha guurtida
Sulayman Maxamuud Aadn , wasiirka arimmaha debadda C/llahi Maxamed
X. Ducaale iyo madax kale waxa kale aaska marxuumka kasoo qayb galay
kumanyaal dadweyne ah oo ka kala yimi dalka gudihiisa iyo
debadiisaba. Qof kasta oo maqla geerida Mujaahid xildhibaan
Yuusuf-Tuke waxay ku abuurtay argagax iyo murugo, balse waxa qof
kastaa isku qanciyey inay geeridu xaq tahay oo qof walba huran.
Hubaal waxa ah oo aan ka cudur daaranayaa inaanay suurto gal ahayn
in maalin iyo labo toona lagu soo koobo macluumaadkii iyo sooyaalkii
taariikeed ee Muj. Xildhibaan Yusuf Maxamed Cali(Tuke) Sidoo kale
bogag xadidan laguma soo koobi karo sooyaalkii taarikheed ee
marxuumku lahaa. Laakiin waxaan halkan idiinku soo gud-binayaa intii
ilaa hadda ii suurtagashay inaan soo ururiyo, macluumaadkaas oo
qaybo ka mid ah aan waydiiyey shakhsiyaadkii ay marxuum Yuusuf aadka
isugu dhowaayeen, macluumdka qaarkoodna waa wixii aan ka xasuusto
intii aan aqaanay Mujaahid Tuke. Haddi aad markaa tebtaan in badan
oo taariikhda Tuke ee aan la koobi karin ka maqan ha la’ii dulqaato.
Alle ha u naxariistee Mujaahid Xildhibaan Yuusuf Aw-Maxamed
Cali-Xayd(Tuke) wuxu kasoo jeedaa qoys ehlu diin ah oo aad looga
yaqaan gobolada Sanaag, Togdheer iyo Sool. Wuxu bishii July
23-keedii sanaddii 1951-kii ku dhashay degmada Garadag ee gobolka
Sanaag. Yaraantiisii wuxu ku barbaaray degmada Garadag.
1958kii ayuu galay malcaamada degmada Garadag. 1959-kiina wuxu
bilaabay waxbarashada dugsiga hoose ee degmada Garadag taas oo uu
dhamaystay sanadkii 1962kii. Ka dibna wuxu 1963-kii u wareegay
dugsigii dhexe ee Dayaxa oo uu dhamaystay sanadkii 1966-kii.
Marxuumku wuxu waxbarashadii sare ku dhamaystay dugsiga sare ee
Faarax Oomaar ee magaalada Hargeysa sanadihii 1966-kii-1970-kii.
Dhamaadkii 1970kii ayuu marxuumku tababar macalinimo oo lix bilood
ah (intensive course) kaga qayb galay kulliyadii waxbarashada ee
Lafoole. Muddo labo sano ku dhow ayuu macalin nimo ku soo shaqeeyey
kadibna wuxu 1973kii bilaabay kuliyaddii waxbarashada ee Lafoole
isagoo ku takhasusay cilmiga xisaabta wuxuna Lafoole dhamaystay
sanadkii 1976kii. Dhamaadkii 1976-kii ilaa dhamaadkii 1978-kii wuxu
macalin ka noqday dugsiga sare ee Banaadir ee magaalda Muqdishu
sidoo kale is la sanadahaas wuxu part time- ahaan ugu shaqayn jiray
idaacadii radio Muqdisho isagoo u turjumi jiray wararka luqadda
ingiriisi-ga kaga baxa idaacadaha caalamiga ah. Wixii ka dambeeyey
1978-ki ilaa badhtamihii 1981-kii wuxu madax ka noqday qaybta
protocol-ka ee xafiiskii Madaxweyne ku xigeenkii hore ee Somalia
Gen. Ismail Ali Abokor.
Badhtamihii sanadkii 1981-kii ayaa wefti uu mrxuumku ku jiray loo
diray Geneva. Ka dib markii marxuumku arkay dilkii, tacadigii,
xaqdaradii, dulmigii, cabudhintii, xadhigii iyo dhibaatadii isa soo
taraysey ee lagula kacayey shacbigii iyo madaxdii kasoo jeeday
Somaliland ayaa dareenkii feejignaa iyo geesinimadii Muj. Yuusuf
go’aansatay inaanu kasii mid noqon dibna ugu laaban taliskii
macaggaga ahaa ee xalaashaday kuna mamay maalka iyo dhiiga dadka iyo
dalka Somaliland ee uu marxuumku kasoo jeeday. Ka dib marxuumku wuxu
tegay dalka boqortooyada Sucuudi Arebia oo uu magan gelyo
siyaasadeed waydiistay wuxuna Sucuudiga ku noolaa ilaa sanadkii
1983-kii wuxuna intii uu Suciidiga joogay qayb wax ku ool ah ka
qaatay abaabulkii iyo aasaaskii dhidibada loogu taagay ururkii
Dhaqdhaqaaqa wadaniga Somaliland SNM. Sanadihii 1983-1984 waxa
marxuumku jaamacad ka galay magaalada Liverpool ee cariga Ingiriiska
halkaas oo uu ka qaatay diblooma dhinaca maamulka ah. Dhamaadkii
1984-kii waxa marxuumku usoo wareegay magaalada London wuxuna wax
kaa aasaasay madax-na ka noqday urur u dooda xuquuqda dadka waaweyn
oo la yidhaahdo Age Concern kuna yaalay London. Isla Sanadkaas ayaa
loo magacaabay afhayeenkii Ururka SNM qaybtiisa London wuxuna qayb
wayn ka qaatay inuu siyaasadihii qalafsanaa ee dawladdii digtaa
tooriga ahayd xidida u siibo kuna fashiliyo wadanka Ingiriiska ee uu
ku noolaa.
Muddo ka dib waxa Muj. Xildhibaan Yuusuf ku adkaatay inuu isku wado
shaqadiisii gaarka ahayd iyo hawlihii uu hayey Ururkii SNM, wuxuna
go’aansaday inuu faraha ka qaado shaqadiisii gaarka ahayd una
banbaxo oo u go’doomo hawlihii halganka. Waxa 1986kii Marxuumku
noqday afhayeenkii guud ee ururkii SNM wuxuna jagadaas hayey ilaa
1989kii. Sanadkii 1990kii markii Ururka SNM shirka ku qabsaday
Baligubadle ee lagu doortay hogaankii Muj. C/raxmaan Axmed
Cali(TUUR) waxa marxuumku xubin ka noqday golihii dhexe ee ururkii
SNM isla mar ahaantaana waxa loo magaacabay xoghayihii ama wasiirkii
ganacsiga jagadaas oo uu hayey tan iyo markii ay Ururka SNM gacanta
ku dhigeen ee ay xoreeyeen gebi ahaanba gobolada Somaliland. Markii
dalka SNM xoraysay wuxu marxuum Xildhibaan Yuusuf door lama ilaawana
ka qaatay shirarkii nabadaynta ee u dhexeeyey beelihii SNM taageeri
jiray iyo beelaha kale ee dega Somaliland sida shirkii Berbera iyo
Yagoori.
1991-kii wuxu ka qayb qaatay shirkii aayo ka tashiga beelaha
Somalilnd ee lagu qabtay magaala Burco halkaas oo lagu go’aamiyey
dib ula soo noqshoda Somaliland ee luntay markii marxuumku ahaa 9
jirka. Markii la dhisay dawladii ugu horaysay ee Somaliland ee
madaxweynaha ka noqday C/raxman Axmed Cali waxa Muj. xildh.
Yuusf-Tuke loo magacaabay wasiirkii madaxtooyada Somalilad jagadaas
oo uu hayey ilamaa badhtamihii 1992kii. Dhamaadkii 1992kii waxa
marxuumku hormuud ka ahaa qayb libaaxna ka qaatay shirkii nabadaynta
beelaha danwadaag Bari ee H/Jeclo iyo Dhulbahante oo ka dhacay deg
mada Garadag oo marxuumku dhalasho ahaan kasoo jeedo.
Sanadkii 1993-kii waxa marxuumku ka qayb galay shirwaynihii labaad
ee aaya ka tashiga beelaha Somaliland ee ka dhacay magaalada Boorame
laguna soo dhisay dawladii uu madaxda ka ahaa marxuum Maxamed X.
Ibraahim Cigaal. Inkastoo oo aanu marxuumku wax xil ah ka qaban
dawladii Cigaal hadana marnaba kama nasan hawlaha qaranka lagu hor
marinayo wuxuna dhamaadkii 1993-kii ilaa horaantii 1994kii ka qab
galay shirkii Ceerigaabo ee lagu heshiisiinayey beelaha wada dega
gobolka Sanaag. Sanadihii 1995-1996kii wuxu door laba lama ilaawaan
ah ka qaatay dadaaladii lagu soo afjaray dagaaladii sokeeye ee dalka
ka dhacay. Markii la furay nidaamka axsaabta badan ee dastuurkeenu
jideeyey Muj. Xildhibaan Yuusuf Maxamed Cali(Tuke) wuxu ka mid ahaa
asaasayaashii xisbigii ASAD ee uu Suleiman-Gaal madaxda ka ahaan,
markii xisbiga Asad uu ku hadhay doorashooyinkii degaanka, marxuumku
wuxu ka mid ahaa garabkii xisbiga ASAD ee ku bii xisbiga talada haya
ee UDUB. Hase yeeshee marxuumku kuma raagin xisbiga UDUB ka dib
markii uu udkaysan waayey nidaamka qalafsan ee uu madaxweyne Riyaale
wax ku maamulayey. Marxuumku wuxu ka dib 2005 ku biiray Xisbiga
mucaaradka ee KULMIYE. Markii la qabtay doorashooyinkii golaha
wakiilada isla sanadkaas, alle ha u naxariistee marxuumku wuxu ka
mid noqday 82kii– murshax ee xisbiga KULMIYE u soo xulay inay ka
qayb qaataan tartakii loo gelayey aqalka wakiilada isagaoo ka
sharaxnaa gobolka Sanaag. Natiijadii doorashadana alle ha u
naxariistee waxa marxuumku ka mid noqday 28kii mudane ee xisbiga
KULMIYE ku guulaystay isagoo marxuumku gobolka Sanaag ka helay
codadkii ugu aqlabiyadda badnaa.
Markii la sameeyey gudiyadii golaha wakiilada, alle ha u naxriistee
marxuumku wuxu gudoomiye u noqday waaxda arimaha debadda, jagadaas
oo uu ilaa hadda hayey. Xildhibaan Yuusuf Maxamed Cali (Tuke) waxa
uu ka mid ahaa h oo uu hogaaminayey xildhibaanadii ka koobnaa
saddexda xisbi qaran ee hawsha shaqo ku yimi bishii march ee 2008
guriga baarlamaanka wadanka Ingiriiska, isgoo isla bishaas
aakhirkeediina booqasho shaqo ku tegay wadanka Norway, halkaana uu
kula kulmay madax ka tirsan wadanka Norway iyo jaaliyadda Somaliland
ee ku dhaqan wadanka Norway.
Dadka aadka u yiqiin shakhsiyada Xildhibaan Yuusuf waxay ku
tilmaamaan inuu ahaa nin geesi ah, hal adag, deeqsi ah, bulshaawi ah
oo had iyo goor faraxsan. Wuxu ahaa nin aan xaqiiqada ka gaban
hadday mur ka qadhaadhay. Alle ha naxriistee Xildhibaan Yuusuf wuxu
ahaa nin naxariis badan oo dadka ay is yaqaaneen iyo eheladiisuba
aad u jeclaayeen. Marxuumku wuxu ifka kaga tegay 5 caruur ah laba
wiil iyo saddex gabdhood iyo xaas.
Walow uu maanta xijaabtay nagana hooseeyo, haddana sooyaalka
taariikhda dahabiga ah iyo wadaniyaddii Muj. Xildhibaan Yuusuf
Aw-Maxamed Cali-Xayd waa mid aan jiilka jiilkiisa la ilaawi doonin
oo intii noolba la nool. Ilaahay naxariistiisa janno hakaa
waraabiyo, qabrigana ha kuu nuuro anaga samir iyo iimaan ha naga kaa
siiyo
Abdillahi H. Bullaale Ali
|