Dibdis Maxamed Baashow, Dibci Qalinka

Faaqidaada maqaalkii Maxamed Baashe ee ahaa “Geedu xeer ma leedahay?”.



Maqaalkan waxaan ku dhiigshiilayaa oo ku dahabshiilayaa maqaalka uu qoray sarkaal ka tirs an shirkada dahabshiil ee ku abtirsata dhiigshiil. Waa maqaalkii xaadhimaha interneka dhawa an lagu baahiyey ee ahaa “Geedu xeer ma leedahay” ee uu qalinka ku duuge Maxamed Baashe Xasan.

Hasayeeshee intaanan guda gelin ujeedadaydaa, maadaama lagu jiro bishii xuska Marxuum M axamed Xaaji Ibraahim cigaal, Waxaan maqaalkan ugu waqlalayaa midka ka mid ah Murtiyihiisii dhaxal gala ahaa.



Maxamed Xaaji Ibrahim Cigaal wuxuu yidhi: “Waxaanu maamulaa qabaa'il madax adag oo mark ay doonaan isku soo uraya, oo la isku qobtalayo. Waxaanu ku wadnaa sabaalayn, suubaan sa laax, suul-dhabaalayn, sabsabo, sulux iyo hadday nagu kalifto sandareero. Kuma wadno cayn dawladeed iyo caga jugleen iyo qori caaradii.” Waraysi, laanta af-somaliga ee BBC-da.



Haddaba haddaan ku dhaafo xuskii marxuumka intaa , waxaan gudagelayaa faalayntii iyo faa qidaadii maqaalkan marya Ololka ah, oo aan isku dayaayo in aan kala hufo, oo u kala abtiriyo midabada maryuhuu ka samaysan yahay, haddii asalkoodu xariira ahaa, hadduu suufa ahaa iyo hadday ka sanif yihiinba. Maag ma ah, kuna talax tegi maayo waan kor xaadsanayaa. Wax aan maqaalkan ka baaraan degayaa ujeedada iyo weedhaha iyo ereyaduu uu adeegsadah ujeedadii uu maqaalka u qoray.



Ujeedada iyo Akhristayaasha qoraaga maqaalka (Purpose and Audience)


Maqaalkan Maxamed Baashe Xasan nuxurkiisu guud ahaan wuxuu daaran yahay natiijadii guddiga diiwaangelintu soo saaray; tartankii ururada kadib, gar iyo gardaraba, haddii kas iyo maan loo reebay iyo haddii ay iskood u hadheenba in la taabaco go'aanka, oo aan bujuu iyo bajaa midna la maqal; wadartii ka cabataana in ay iyadu axdigii iyo aaminkii furayso oo ay qas wadayaal yihiin. Taa waxaa daliil u ah ereyada iyo habka uu dhig faqradah hore iyo meelo ka mid ah kuwa dhexe iyo kuwa danbaba. Si uu ujeedadiisa u hirgeliyo oo quluubta akhristaha u kasbado wuxuu adeegsadey tabo kala gedisan oo ujeedadiisa iyo akhritayaashuu gaarka ah ee ku talagalay ugu cuntaba.

Maqaalku dadka umma sinna, dhexdhexaadna ma ah, hub culs oo aan loo baahnayn ayuu dul gawriirshe ururada cawday.



Xaqiiqda iyo aragtida (Facts and opinion)



Maqaalka xaqiiqi kuma jirto, dabo ilaa dacal wuxuu xanbaarsan yahay aragtida qoraaga oo k eliya oo xitaa fariinta u gudbinayo wax daliil ah (evidence) kumuu ladhin. Qorayaasha lama yid haa beenaale bowbowle ee waxaa la yidhaa wuxuu adeegsadey tabta loo yaqaan buubuunin (Exageration). Maqaalku gebigiisu waa wadhwadh iyo warkii taarane (propaganda) iyo olol (campaign) baaxad leh oo uu ku qaadayo ururadii hadhay oo aad moodo in uu isleeyahay dib ayaan loo ulan.



Codka, milgaha hadalka ama cida ( tone and mode).



Sideedaba qorayaashu, siday shinbir waliba codkeeda u ciddo, ayay iyaguna cod gaar ah iyo milgo gaar ah u adeegsadaan iyaga oo tix gelinaya hadba ujeedada ay leeyihiin iyo halkay ja mato laabtoodu. Maqaaalkan 'Geedu Xeer ma leedahay' qoruhu wuxuu adeegsadey isaga oo beer dhigaalaynaya codad kala duwan oo qaybta hore u ektahay: gawnaxyo buurid, tiikhtiikh si, hiraa iyo wiree, wiirsi, beerlaxawsi; qaybta danbana canaan iyo hoga tusaalayn, af-dhabaadhabna ka ma madhna.

Wuxuu ka madhan yahay oo aan marna laga dhandhansaneyn af-qabyaaladeed, far hunguri, iyo xodxodasha xileed. Qoraa xil-gubaayo weeyaan. Dun xariir ah weeyaan, hasayeeshee wuxuu maqaalku ka qaawan yahay asluubta qoraa waafi ah. Waxaa taa u daliil ah mar qudha muu odhan “Waxay anniga ila tahay”, mar qudha muu odhan “Dadka qaar waxay aaminsan yihiin”, mar qudha kamuu soo xigan kooxaha is haya, odhaah ka soo yeedhe si uu dabuubtiisa ah "hiridee iyo wiridee" run ugu ekeesiiyo. Waa laga yaabaa in aan waxyaabaha lagu qiimeeyo qoraaga in aanu aqoon u lahayn. Taana danbi kuma laha hadday jirto. Haddaanay jirino wuu badheedhay oo waa dan iyo xeeshee.



Weedhaha iyo ereyaduu adeegsadey



Haddii aynu u dhabo galno luqada, oo aan halku dhega maqaalka cabbaar ku hakano; qoraagu wuxuu adeegsade qaar ka mid ah tabaha ugu heersareeya ee qorayaashu ku soo xero geliy amma ku soo jiitaan akhristaha. Halku dhegani waa su'aal, jawaabteedu ku xidhan tahay in aa d maqaalka daalacato.

Tabta kale ee ku ladhani waa tabta afka qalaad loo yaqaan “ambiguity” oo waa hadal mergi ah oo siyaale kala duwan loo kala macnaysan karo. Bal dhugo ereyga 'Geedu'; miyaanu ahayn erey mergiya oo qofba si u qaadan karo oo si aad uga gun gaadho kugu dirqiyaya in aad maq aalka akhrido. Waa farshaxanimo heersare ah oo qoraagu cagta horaba qofkii ku soo jiidana yo.

Waxaa intaa sii dheer qoraagu wuxuu ka soo qaatay beytkan, maanso uu tiriyey abwaan caa n ah oo la yidhaa Maxamed Ibrahim Warsame( Hadraawi); oo intii maansada taqaan si gaar ah u xiisa gelineysa oo soo jiidanaaya. Bravo, well done yaa Baashe.



Haddii aynu sii guda galno innaga oo fiira gaar ah siinayna weedhah iyo ereyaduu adeegsad ey, qoraagu wuxuu ku furay maqaalkiisa weedhaha iyo ereyo ah, kuwa diirka iyo lafta xulaya oo dacar iyo ladh kicinaaya, oo digagaxashya leh. Ereyo aad moodeyso in uu qoraagu keeb la yuruuro; oo cadawgiis intu dhufays u galay, dab wax guba iyo hub culus darandoori ugu ridayo. Wuxuu adeegsadey erayo iyo weedho kulul oo sida jiibka laba dhacaya oo jiib iyo Jaan leh(Rhythem and Rhyme) si uu ujeedadiisa dhagaha iyo maanka Akhristaha ugu dhibciyo oo raad weyn kaga tagto. Isaga oo gawnaxyada buuraya wuxuu yidhi: “ku qabso ku qadimeyside! Cadyahow ama ku cunay ama ku ciidayey'. Si uu dabuubtaa uga dhigo waxaan hore loo maqal oo aan loo arag iyo af maanta curtay, si uu akhristaha u beer dilaacsho oo uga damqado fal xumadaa wuxuu yidhi: “Waa isirada aan hore Somaliland siyaasadeeda …..”. Wuxuu adeegsadey tabta ka bad badinta iyo buunbuuninta( exageration) si akhristahu u sal babakho oo u dhiidhiyo. Wuxuu si dadban u tibaaxayaa in xiidhiidh ay la leeyihiin daydaga ugu meeqaanka liita saaxada siyaasada, oo markii dalka dib loogu soo laabtay ereyadani ay soo foodhaceyn, kuwaas oo loo ayneenayey in ay ka dhasheen falxumadii ay ku kacayeen dayda ygu. Waxuu tibaaxaya kuwa hadda ku soo biiray saaxada siyaasada oo aan hore loo maqal, si quluubta akhristayaasha u hanto.

Weedhahan iyo ereyadan uu doortay qoraagu, waxay muujinayaan inuu u dig iyo dam leeyah ay in uu akhristaha dareensiinayo in ururada hadhay ay arrintood dhaafsiisan tahay saluuug iyo dhalanteed lagu sabay. Wuxuu taabsiinayaa akhristaha, in ay yihiin hurin damacooda qala dka aan u meel dayin oo xiitaa u hanqal taagaya xil aanay geyin oo ay yihiin dayday faraha la gaga gubtey.



Halkaa kumuu hadhina si uu qodabkan u sii xooje oo dogobyo u sii saaro, si uu akhristuhu olol ihiis ula safto, ereyadiisaa hore kuwa la mid ah oo iyaguna laba dhacaya oo jiib iyo jaan leh. In warkiisu sidaa daaran yahayna waxaa marag iyo markhaatiya u ah weedhahan ma tudhaanka ah ee uu isdaba dhigay: "Waannu muddaharaadaynaa! Wax xil leh baannu samayn! Guddida Diiwaangelintu ma leh xaqa in ay natiijo ku dhawaaqaan! Na looma sheegin sababihii aannu ku hadhnay, dhaar iyo dhafoortaabashooyin la hal maala iwm." ayaa ka soo hadhay qolooyinkaas hadhay intooda badan”!



In warkiisu olol yahay oo xajiimeen isdaba taxay waxaa caddayn u ah mar qudha daliil iyo dillo muu raacin, xiitaa weedh cid kale ka soo xigtayna dhahoo. Sidaa daraadeed soo ma odhan karo waa tiikhtiikhsi iyo hiraa iyo wiraa.



Mar kale si aanay dib ugu soo waaqsan kooxahaasi, wuxuu adeegsadey tabta ku cecelinta(re pitition) si aanay cidiba u nuuxnuuxsan oo akhristuhu dhabanka iyo gacmaha isa saaro. Waxa ad moodaa in markuu legdey ururadii hadhay ee uu lidka ku yahay, in uu toorey la dhacayo oo ku celcelinayo.

Anigu sidaan u arkay maqaalka, qoraaga waxaan leeyahay: “hubka mudug ku talax tegey, all ay leh hubsiimiyo hakis buu u baahnaa”. Waxaan leeyahay Dibdis Maxamed Baashow, dibci qal inka intaanu kula taraarin ee aanu noqon hadba doc isku qaad, meelinba hurin ka qosliya, hur in kalana baala gaarre ku ah.

Isaga weli doonaya in uu caynka iyo bayda u giijiyo qodobkiisa hore, wuxuu adeegsadey tabta cabsigelinta, ammaakaaga, argagaxa iyo yaxyaxgelinta. Bal u dhaba gal erayadan isaga oo na xariista dhallaanka loo hayo ka faa'iideysanaya oo aad moodaa in madax lulayo, eek u beer laxawsanayo akhristaha, wuxuu yidhi: “Qaylada iyo sawaxankooda waxa uu ka selelinayaa oo sawliil gelinayaa "ilmaha yar ee daradhigta saaran".

Waa dabuub farshaxanimo ku dheehan tahay, laakiin uu kula dul kufay kooxo aan gayin culays ka intaa leeg; falalkaa uu xanbaarinayana lagu arag marka la barbardhigo hadaladii iyo falalkii Kulmiye ku kici jirey, haddii sida kuwan ay wax saluugaan.


Si uu quluubta akhristaha u hanto, midida daabkeedana ugu dhaafo ururada hadhay, wuxuu ku soo gunnaanade hadalkan oo uu beerlaxawsanayo akhristayaaha uu ugu talagalay, in ay warka dhiigeeyaan: “dimoqraaddiyadda curdinka ah ee aan weli fadhi-baradka noqon ee Som aliland ayaa walbaahareysa”. Ujeedadiisuna waxay daaran tahay in akhristuhu damqado oo uu Ololihiisa uu ammino oo u fuliyo, isaga oo aan daliil iyo dhab ku salayn.

Waxaan leeyahay qoraaga: “Maandhow ixsaan lagama tago eed haddaad fali.” Waxaan leey ahay Geedu weli waa dhaako dhaako, weli waa la dhoob , ha biyo dhiijin qalinkaaga ha isk dhiig ha ku khadayn balaa ma joogte eh.

Maqaalka wixii intaa ka danbeeyaa waa sii xoojin. Qoraagu wuxuu adeegsadey isaga oo dhina c walba u ridaya, af-dhadhaaba. Anna waxaan duraansaday oo aan ku soo gabgabeenayaa warku wuxuu u dhacayaa: “dhakafaar abuurtee, dhalanteed lagu sabo miyuu dhul u dhacaya a”.

Salaan: Waxaan salaan u diraya kooxaha heeganka ku ah ceelka Oodweynenews.com ee ka faaloota maqaalada oo ah kuwa keliya ee faaqida maqaalada u qaabilsan dadweynaha. Beryo qaarkood waxaa loo xidhnaa abwaano aan hoosba loo dayi jirin dirxi in uu ku hoos jiro waxay ku geeraareen. Sidii uun lagu jiri maayo ee qof weliba ha u diyaar garoobo shaandhayn iyo ba andhayn wuxuu yidhaa.