“Waxa
Halkan Ka Jira Fursado Badan, Waxaanan doonaynaa In aannu
Dhiirri-gelinno…” M. Dahabshiil
Warbixin uu
Qoray Wargeyska Caalamiga ah ee WALL STREET JOURNAL
Hargeisa (TNN) – Koonfurta
Soomaaliya waxay la daalaa-dhacaysaa qas iyo degganaansho-la’aan.
Laakiin baayac-mushtarka iyo mas’uuliyiinta Somaliland oo ah dal
deggan oo madaxbannaan, waxay ku naalloonayaan oo ay ku faanaan
horumarka ay sameeyeen oo ah mid gobolkaasi u noqon kara tusaale
lagu dayan karo oo gayeysiin kara xassilooni. Somaliland waxay ahayd
mid deggan ilaa intii ay ku dhaw aaqday inay tahay dal madax
bannaan sanaddii 1991. Waxay qabatay afar doorasho oo si dimuqraaddi
ah u dhacay, waxay kor u qaadday ganacsigii xorta ahaa, waxaanay
dhistay jaamacado iy cusbitaallo. Horumarkani waxay samaysay iyada
oo aanay weli caalamka ka heli aqoonsi siyaasi ah.
Bishii Julaay ee sannadkan, dad-weynaha reer Somaliland waxay soo
doorteen dawlad cusub oo ka ko oban aqoonyahanno debadda wax
ku soo bartay oo qurba-joog ahaa, kana kala yimid Maraykan, Cana da,
iyo Ingiriiska – oo dawlad u noqonaya dalkan ay ku dhaqan yihiin dad
gaadhaya illaa 3.5 milyan. Dad-weynahaasi badankoodu waa
xoolo-dhaqato ku tiirsan lo’da, adhiga iyo geela, iyo in degtey
maga alooyinka sida magaalo-madaxda Hargeysa oo kale.
Somaliland waxa kale oo ay aad ugu tiirsan tahay ganacsiga gaarka ah
oo dadka u abuura shaqooyin; ganacsatada wax soo dejiya sida qalabka
oo kale, iyo maalgelinta, kuwaas oo dhaqaale ugu deeqa da
wladda. Degganaanshaha ka jira Somaliland waxa uu soo jiitey oo uu
dhiirri-geliyey aragti cusub oo ay u yeeshaan Somaliland dalalka iyo
hay’adaha adduunka ee deeqda bixiyaa. “Waxaan aad ula dhacsananahay
waxyaabaha ka socda Som aliland,” sidaas waxa yidhi Mark
Bowden, isku duwaha qaramada midoobey u qaabilsan arrimaha
bani i’aadminnimada ee Soomaaliya. Mark Bowden waxa uu sheegay in
deeqda caalamiga ah ee haatan la siiyo Somaliland ay tahay $100
milyan oo dollar sannadkii, waxa se uu intaasi ku daray in sannadka
soo socda ay dhici karto in la libinlaabo.
Maraykanku waxay gaadhsiiyeen lacagtii ay siin jireen Somaliland
ilaa $26 malyuun, halkii ay awal ka a hayd $7 malyuun oo
dollar oo qudha sannaddii 2009. Diblomaasiga sare ee maraykanka ugu
qaabilsan Africa, Johnie Carson, waxa uu dhowaan sheegay in
siyaasaddii maraykanka ee ku waajahnayd Sooma aliya, inay
yeelan doonto weji ama qaab labaad oo si gaar ah loola macaamilayo,
loona eegayo Somalia nd. Maraykanku waxay ku ballan-qaadeen
deeq illaa $40 malyuun oo la siinayey dawladda Somalia ee Muqdishu
sanaddii hore, laakiin mucaawanadaasi inteeda waxa la sii mariyey
ciidamada nabad-ilaalinta ee Ururka Midowga Africa ee jooga Muqdishu,
iyo kooxo raashinka geeya gobollada.
“Maraykanku waxay wax badan ku khasaarinayeen cashuurta dadweynaha
Maraykanka laga soo qaa do, meel la yidhaa…” sidaasi waxa ku
dooday Hussein Abdi Duale, wasiirka cusub ee macdanta, tamar ta iyo
biyaha ee Somaliland, ninkaasi oo hore uga shaqayn jirey gobolka
Califonia. Waxaanu intaasi ku daray in Somaliland, iyada oo ka
geddisan magaalo-madaxda Soomaaliya, in haddana ay tahay meesha
qudha ee shaqaynaysa ee nool ee taagan. “Mucaawanada halkan la
siiyaana kuma dhex baaba’ayso ama burburayso rasaas madaafiic”, ayuu
yidhi Hussein. Maadaama aan weli la siin Somaliland, aqoonsi caalami
ah oo siyaasadeed, waxa ku adkaanaysa inay deyn ka qaadato baananka
caalamiga ah, ama heshiis la gasho dawladaha kale, ama buuxiso
shuruudaha iyo sharciyada maal-gelinta debadda.
Dawladaha iyo ururrada caalamku waxay ka baqayaan in haddii la
aqoonsado Somaliland, in taasi ay ku keeni karto qaaradda Africa
khilaafyo kale oo xagga xadadka ah. Laakiin, iyada oo xuduudihii
koonfure ed ee dawladda Soomaaliya ay burburayaan, waxa is-beddel uu
ku dhacayaa fikirkii ama baqdintii nooc aas ahayd. Dhinaca
kale, masuuliyiinta Somaliland waxay xoogga saareen inay
dhiirrigeliyaan ganacsa tada Soomaaliyeed ee debaddu inay
sameeyaan maal-gashi, iyada oo loogu ballan qaaday in loo same
eyo cashuur-dhimis, sharciyada oo laga khafiifiyo, iyo degganaansho
siyaasadeed oo la hir-geliyo. “Waxa halkan ka jira fursado badan,
waxananu doonaynnaa in fursadahaas aannu horseedno oo aan
dhiirrigelinno.” Sidaasina waxa yidhi Abdirashid Duale, maamulaha
Shirkadda Dahabshiil, isla markaasina ka mid ah dad badan oo debadda
ka yimid oo ka abuuray halkan ganacsiyo hir-galay, dhinacyada
beer aha, biyaha la cabbo ama la sifeeyo, iyo is-gaadhsiinta.
Abdirashid Duale, waxa uu wax-barasho dugsi sare ah ku qaatay
magaalada London, ka dibna waxa uu ku biiray ganacsigii qoyskooda oo
ah adeeg-xawaaladeed oo lacagayowga u kala gudbiya Soomaaliya iyo
adduunka kale. Dahabshiil markaasi ka bacdi waxay noqotay shirkadda
ugu weyn ee xawaaladda ee Geeska Africa, waxayna xawishaa inta badan
lacagyowga xawaaladda loo diro Somalia badankeeda, oo gaadhayaa
illaa $1.6 bilyan, oo Somalilandna ku jirto. Waxa kale oo ay
leedahay shirkaddu saamiyo shirkado kale oo xagga isgaadhsiinta ah.
Shirkadda Dahabshiil waxa asaasay Abdirashiid aabbihii sanaddii
1970-yadii si ay adeeg ugu fidiso qur ba-joogtii Soomaalida ee
Khaliijka ee lacagaha u soo dirayey qoysaskoodii joogey Somalia.
Hase ahaat ee adeeggaas waxa uu burburay 1989-kii, markii
dagaalladii sokeeye ka qarxeen Soomaaliya, waxaana qoyskii u qaxay
dalka Ingiriiska, halkaas oo adeeggii xawaaladda dib loo soo
nooleeyey, loona furay. Waxaana xawaaladda Dahabshiil haatan ay ka
furan tahay illaa 144 dal oo adduunka ka tirsan, oo uu ka mid yahay
dalka Maraykanku. Calaamadaha muujinaya in Somaliland aanayna ka
reebanayn deega annada ay ku taamayaan ururrada xag-jiraa,
ururka Al-Shabaab oo inta badan ka taliya koonfurta Soomaalia
badankeeda, waxa uu dhowaan sheegay inuu mamnuucayo lacagaha
xawaaladda ee loo adeegsado telefoonnada gacanta ee mobile-ka, laga
bilaabo bisha Jeenaweri 31-keeda. Adeeggaasi oo ku cusub halkani,
waa uu durba noqday mid si weyn u shaac-baxay, dhinaca isku gudbinta
lacagayow ga naqadka ah. Odhaah ay ku soo saareen ururka Al-Shabaab
afafka Carabiga, Soomaali-ga, iyo Ingir iisi-ga, ayaa waxa ay
ku sheegeen in adeeggani uu yahay mid ay ka dambeeyaan oo ay
aasaaseen reer galbeedku, si ay uga faa’iidaystaan, una wax-yeelleeyaan
dhaqaalaha muslimiinta.
Dawladda Muqdisho waxay iyadu ku tilmaantay go’aankani Al-Shabaab
inuu yahay mid lagu wax-yeell aynayo dhaqaalaha ganacsiga xorta ah
ama madaxa bannaan. Hase ahaatee dawladda Soomaaliya ma leh wax
awood ah oo ay wax kaga qaban karto arrintan, sababta oo ah ma
xukunto ama ma joogto meel aan ahayn qaybo ka tirsan magaalada
Muqdishu oo qudha. Al Shabaab oo ka talisa inta badan gobollada
koonfureed iyo gobollada
dhexe ee Soomaaliya, waxay adeegsataa xoog iyo cabsi-gelin ay wax ku
xukunto. Waxaana caado u ahayd inay luqunta ka jaraan ama qisaasaan
dadka ka soo hor-jeesta ama ku caasi-garooba.
Waxa la rumaysan yahay oo kale inay jiraan dad taageera ama u jooga
Al-Shabaab, Somaliland, sida ay qabaan Ururka Midowga Africa iyo
mas’uuliyiin ka tirsan Somaliland intuba. Somalilandna, waxay si
weyn uga shaqaysay, xoogna saartay, la socodka iyo ka hortagga
galaangalka xag-jirka, iyaga oo gacan weyn iyo wada shaqayn ka
helaya dad-weynaha. Laakiin ururka Al-Shabaab iyo kuwa kale ee
xag-jirka ahiba waxay mararka qaar helaan fursado ay wax ku yeelaan
ama ku qasaan deganaanshaha gobolkaasi.
Abdirashid Duale, waxa waqtigiisa iyo hawshiisu u kala dhaxaysaa
magaalooyinka London, Dubai, iyo Somaliland, iyo xafiiska shirkadda
ee Hargeysa. Wax yar ka bacdi markii doorashadii madaxweyne ka
qabsoontay Somaliland, madaxweynihii cusbaa waxa uu shir iskugu
yeedhay ganacsatada waaweyn, oo uu ku jirey Abdirashid Duale. Sida
uu sheegay mas’uul dawladdani ka tirsani, dawladdii hore waxay
qaadatay oo ay ka tagtay deyn lacageed oo qaadhaysey malaayiin
dollar, oo ay ka amaahatay ganac satada gaarka ah. Haatan
dawladdan cusubina waxay doonaysaa deyn kale.
Abdirashid Duale waxa uu sheegay in ganacsatadu ay ka ogolaadeen
codsigaasi, illaa iyo inta dawladdu aanayna ka hor iman doonin
koboca dhaqaalaha ganacsigaasi. Waxa kale oo Abdirashid uu sheegay
in sannad kasta ay shirkaddu ugu deeqdo cusbitaallada, jaamacadaha,
iyo mashaariicda horumarinta dadweynaha degaannada, lacag gaadhaysa
ilaa $1 milyan oo dollar.
By SARAH CHILDRESS, Wargeyska Caalamiga ah WALL STREET JOURNAL
|