Doobirta Dagaaladii Geeska Afrika
By: Hamud Duale
 

Dagaalkasta oo la galaa doobir iyo digo gub ayuu leeyahay, inkasta oo ay kala baaxad weyn yihiin oo aan la isbarbardhigi Karin. Badh iyo waax toona isku ma laha, aniguna xaashaa isku dhererin maayo, laakiin dagaalada qadhaahdhi, waa si dacarta qadhaadh ee malabka dhasha oo ma doobir la’ oo cid ayuunbay duxi ka raacdaa. Doobirtiisa ugu weyni waa ta waayo  aragni mo ee danbaskiisa lagaga baydho, nabad waartana lagaga arrimiyo.

Cidda doobirtu raacdaana waa cidda dalka iyo dadkaba dabaqabataysa, ee dib u yagleela, oo muruq iyo maalba u hura, si burburka dib u dhis loogu bedelo.

Qarankasta oo dagaal burburiyana waxaa dib u yabyaba oo nabada ku soo dabaala intay duxi ka raacday oo u guntada in sidii looga soo kaban lahaa fallawgeed qabtaan, islamarkaana la helo sharci iyo kal danbay, si uu u badbaado wixii ay kasbadeen, uu deganaasho iyo  ummado oda oo nabad ah ugu dhex kadbadaan, oo ay calfadaan.

Qarankii dumey iyo dagaaladii geeska Afrika ayay duxi ka raacday? Kuwaasi weli ma u  guntad een, oo ma dhisayaan nidaam hantidooda difaaca, oo dadka iyo dalkaba waxtara? Ma dalal shidheeya ah ayay maalgeliyaan oo miciin moodayaan in koodi baaba’san, hantidooduna dal kale iyo dawlada kale u ilaaliyaan? Ma kuwa siyaasiyiinta sheegta iyo kooxaha qaldhabaya ee kala aragtiyaha duwan ayuunbuu xilka saaran yahay in ay dawlad soo dhisaan, oo lala kala safto? Su’aalahaa iyo kuwa kale oo soo socdaba idinkaan idiin dhaafayaa.



Dagaalkasta dhinacyada isku haleela, heer ku doonaba ah ahaado, ciddina lib iyo guul lama hoyato oo waa la wada ogyahay in aan dagaal wiil ku dhinta mooye, wiil caga bidhyaynaya ku dhallan. Waa lagu if iyo aakhiroba seegaa oo weligii laguma aflaxo, adduun baa ku besbeela mood iyo noolba leh. Hasayeeshee laguma waaro ee nabad waarta ayuun baa ka danbaysa.

Haddaba dagaaladii beelaha geeska afrika, wixii mooraduug , qarankii dunburush yidhi, qaxii iyo qalaasihii, balaayadii dhacday qaar bay barkhadooda ahayd.

Teer iyo Siyaad Barre wixii gaadhba, gaadh naga bedely , ee haadba haad kiciyey, ‘Qul hu  wa laah axad’ ayaa ka danbeysey. Kaas oo higaad looga dhigay fiqi tolkii kama janno tago, dab wax guba iyo dollar. Waxaa shad iyo med looga dhigay habartii iyo habeenkii baasaa ee hayb haybta, foodsaar waxaa looga dhigay dariiqooyin diini ah oo lagu raadgadanayo. Waxaa lagu xarakeeyey oo loogu dhawaaqay sida tan: hubaa laba kordheban, hiilbaa laba hoos dheban, hoog baa laba godan. Bombaa laba kordhaban, biimaa laba hoos dhaban, burdaa baaruud lagu reebay. Iyo qayb kale weli ku luuqaynaysa: “wankii badhi leh ayaa balaayada kaa dabaalee, riyo buurbuurano orgi waa baalaay”.

Dadka waxay ku baqamaalayaan buruud iyo awood ruuxi ah ayaanu leenahay.

Culimada midwalba kitaab qumane ah ayaa qoorta loo soo sudhay. Mid waliba kitaabkiisa qiil uu ku jahaado iyo cid uu la jahaado wuu ka helay, waxse laga waayey qiil lagu kala bogsado oo lagu heshiiyo oo nabada u adeegya. Taana waxaa keenaya danahooda kala gaarka iyo cida ay la kaashanaya damacooda qaladka ah oo kala afkaar duwan, marar badana waxaa garsiinaya oo dad badani ugu garaabayaan falalka ay ku kacayaan iyo faragelinta ay ku hayaan  qabqab layaasha dagaalka ee adduun weynuhu ee reer galbeedka iyo kuwa adeegsadaan oo aad isku diir iyo dub tihiin. Si kastaba ha ahaatee balaayada ay shidayaan iyaga waa barkhadooda, oo shirkado iyo dariiqooyin diini diini ah weeyi. Waxay kumayaal ku dhimanayaan Alif waxbuu  lee yahay iyo ma laha, Nabigu xus buu leeyahay iyo malaha ee xusuus buu leeyahay.

Araartii ayaa ila durugtaye oo waan qardo jeexaye aan dib ugu soo laabto booygii ii  qorshays naa ee aan ku talogalay in maanta shiineeyo. ( halka booy waa 1 column , qoodiguna waa 4 columns). Waxaan shinaynayaa afar qoodi oo ka mid aha baraha Internetka, gaar ahaan kuwa naxliga, sardida iyo burxaanta laga dhameeyey ee aabahay goblin ka gudbey, ee aragtiyaha kala duwan daabaca ee aan qaarna daadufeen, qaarna xardhin.

Shirkadaha ganacsiga ee la unkamay burburkii qaranka, waxaa ka mid ah kooxaha iyo  maamul ada ku qadhaabta magacyada kala duwan ee dalku u qaybsan yahay, ee uu ugu weyn yahay ka ku qadhaabta magacii Jamhuuriyadii Somaliya, haddana ugu yar ee xuduudiisu ku ektahay gurigii madaxtooyada la odhan jirey.

Kuwaasi iyo qadhaabkoodu ha ii dnabeeyaane, qormadan maanta waxaan ka bilaabi doona  sh irkadaha ganacsiga ee balaayadii dhacday, barkhadooda ahayd oo ka mid ah doobirtii  dagaa lada. Waa dhabaqii dacartii dagaaladu dhashay ee aan weli laga muudsan malabkii iyo  macaa nkii nabada iyo taakulayntii, laga ulanayey. Awoodii iyo masgaxdii dadka lagu badbaadin lahaa maanta way leeyihiin, haddii ay ka gaabsadaan maalgelinta ay ku samaynayaan degalada shisheeyaha, iyaga oo kheyraadkii badooda iyo berigooda shirkado asaagood ih guranayaan.

Shirkadaha xawaaladaha, Isgaarsiinta iyo ganacsiga digital-ka.

Bal dhugo iidhehdan laga baahiyo TV-ga Universal ee ku saabsan mid ka mid ah xawaaladaha.

· Dire: “Lacagtaan Xawaaladda kuu soo dhigay ma heshay.”

· Loo dire: “Maya, shinmaad soo dirtay”

· Dire: “Haddaan soo diray, hadduu qaadanayaana waa la igu yidhi.”

· Loo dire: “Waa tanaa. Waaba socotaaba. Weligee lacag sidan u buubaysa ma arag. Jeebkay hadda geleysaaba. Waa ku ururtaba, express-kii la sheegayeyba waa kan.”

Dire:Qax,qax,qax,qaxqaxqaxqaxqaxqaxqaxqaxqaxqax......

Iidhehdan waxaa iska kaashaday sedex shirkadood oo kala ah xawaaladaha, Isgaarsiinta  dig italka (telefoonka gacanta) iyo warbaahinta digitalka (Tv-ga). Waa doobirtii dagaalada.

Ereyga Qax mar waa qasab ku barakac( waar qax oo iga hortag), marna waa dhawaaqa  qos olka iyo raynraynta, oo ka soo yeedha kii kelifey qaxa. Loo diruhu waa qax, diruhuna wuu qax qax laynayaa. Waa laba erey oo macnahoodu kaaf iyo kala dheeri yahay. Doobirtu waa  laba daa dhexdooda.

Shirkadaha xawaaladuhu waa shirkadaha dadweynahii kala guuray ee barakacay ay  adeego oda mahadiyeen. Waa shirkadaha Balaayadii ku habsatay shacbiga barkhadooda ahayd.

Shirkadaha Xawaaladuhu waxay unkameen markii dadweynihii barakacay, maamulkiina  burbu ray, mid bedelana la waayey. Waxay xidhiidhiyeen loo diraha iyo diraha u kala firdhaday daafaha adduunyada.

Waxay aasaasmeen xilli maalqabeenkii hore naxdintii, argagixii, baasuukuhii iyo baaruudii  qii qaysey cagtii horaba ay ku haftay, oo ay dhabanka iyo gacmuhu isku wada dhegeen. Waxaa kale oo ay nasiib u yeesheen xilli caalamku u gudbey ganacsiga digitalka iyo online, kaas oo fududeeyey adeegoodii, macaashkoodiina si xawliya ugu tarmay.

Waxay ku guuleysteen, mahadi ha ka gaadhey, in ay hawgeliyaan dad badan oo somaliyeed, inkasta oo aan loo sinnayn oo ay haweenka deyriyeen, oo xitaa aanay shaqaalayn hablaha shaqlan, ee shareeran, ee shuuko iyo shaadir ku abaadey. Waxaa kale oo aan u sinnayn  saa miga hawlgelinta beelaha waaweyn iyo beelaha laga tira badan yahay, oo ay ugu wacan  tah ay in ay aamineyn in aan beelaha yaryari difaaci Karin danahooda ganacsi ee ay ka leeyihiin goobkasta oo dalka ka mid ah.

Xawaaladuhu ma laha xuduud, goobkasta oo dalka ka mid ah way joogaan, ab iyo isir meela kama horjoogsado. Tiradoodu sannad walba way sii kordheysa. Badnidooda marmar baan is idhaa, dagaalada xusbul islaam kadib, armuu dagaal dhexdooda ka qarxadaa. Waayo waxay adeegsadaan habkii Aabbaanada ee uu qarni ka hor uga dhacay Berbera dagaalkii la magac baxay “Dagaalkii Abbaanada”.

Goobkasta oo ay degaan waxay u magacaabaan Abbaano ka soo jeeda beelaha ugu  waaw eyn, si ay u difaacdo danaha shirkada. Taasina waxba kama duwana beelaha waaweyn oo wasiiro lagu dhigo, si ay u taageeraan maamuladii inna soo maray iyo kuwa aan la ictiraafsanayn ee immika jiraba. Markay Xawaaladuhu sii bataanba, waxaa sii badanaya tirade abaanada ee tuulada oo u dhigma wasiirada beelaha maamulada siyaasadu magacaabaan.

Shaqaalaynta haweenka iyo raggu umma sinna. Sobobtuna ma ah arrin diini ah, hadday diini ahaan lahayd xafiisyada xawaalada in ay yimaadaan haweenku oo lacag ku shubaan lama ogolaadeen, oo waxaa khasab laga dhigi lahaa in ay raga lacagta u soo dhiibaan. Mana dhicin taasi oo xafiiskaad aragtaba haween baa saf ugu jira, oo wiilashii shaqaalaha hor tuban.

Waxaa marwooyinkana deyriyey habka beelnimo ee siyaasiyiinta iyo maalqabeenadu adeegsanayaan, oo haweenku cod kuma laha beesha ay ka tirsan yihiin oo dhaqan diidan ayaa jira.

Dadka qaar waxay yidhaahdaan lacagta xawaaladuhu maamulaan inta badan waxay ka  timaa daa haweenka gedisleyda ah iyo kuwa qurba joogta. Haddana waxaa ka reeban in ay ka shaqeeyaan amma saami ku yeeshaan.

Kuwa shaqlan ee shaadirka hogoogan ee shareeran xitaa looma ogola in ay xawaaladaha ka shaqeeyaan. Waxay aaminsan yihiin maamulada xawaaladuhu sheekadii sula. Waxay aaminsan yihiin in haweenku wada Muunisooyin yihiin. Waxay ka duulaan: “Aamin dumar ma yeeshoo Muunisoo aqoon leh, shaydaan Afuufee.”

Muunisa waxay ahayd baa la yidhi haweeney alla ka cabsi badan, saahid ah oo noolayd waagii asaxaabihii, oo maalin shaydaan khiyaameeyey oo weyso jebiyey, iyada oo masaajidka ku  kal ahaysa. Ma garbaa in gabdhoo idil loo ciqaabo, gefkii muunisa. Waa maan guracan iyo garasho jaan.

Xawaaladuhu waa in ay habkan wax ka bedelaan oo bandooda ka qaadaan dadka laga tiro badan yahay iyo haweenkaba. Waa in aanay dhiirigelin habka xaqdarada maamulada guracan adeegsadaan ee qarankii dumiyey.


Dadku waydin Aaminaye Dawlad maad u noqotaan

Hantida ay maamulaan shirkadahani waxay ka soo gashaa macaamiisha Somaliyeed rag iyo dumarba, waana tan lacagtay maamulaan ilaha ay ka timaado.

· 1. Jalka loo dirayo qof jibaadaya oo hunguri jabay, qof dhaawac ah, iyo qof meel duni ka mid ah ku go’adoomey oo qaylan u kala diray tolkii, gacalkii, cashiiradii, xididkii iyo xigaalkii.

· 2. Masaariif joogta ah oo ay isku dirayaan ma huraan walaala ah iyo waalidiini.

· 3. Lacag loo dirayo oo lagu maalgelinayo dagaal ay oogeen beelo faaqey oo isku dhacay, qaarna mashruuc ka dayayaan. Waa lacagta lagu difaacayo qabka qabyaalada ee xawaalad laha aan bixini guumoobayo.

· 3.Deeq iyo macaawino loo fidinayo qaxii iyo barakacii ka dhashay dagaalka isla beelihii faaqey ay oogeen oo heer qofeed iyo heer beeleedba loo ururiyo.

· Lacagta loo fidinayo dib-u-hesheesinta isla beelihii faaqey ee isku dhacay oo la guddoonsiinayo madax dhaqameedka ee dab demiska ah.

· Lacago ay lunsanayaan madaxda beelaha iyo maamulada kala duwan ee dalku, wasiiro, agaasimayaal, madaxweynayaal bal eh, shaalkay doonaanba ha siteene.

· Lacagta gedisleyda muwaadinaanta iyo qurba joogba leh ee u kala gooshta qaradaha caalamka, ee badeecadana kala rogaa.

· Lacagta ururada adeegyada samafalka iyo kuwa waxyeeladaba. Labada iyaga ayuubaa u adeega. Ururadani shisheeye (foreign NGOS) iyo sokeeye (local NGOs) ayay iskugu jiraan.



· Lacagaha loo ururiyo wadaad iyo wabiin, abwaan iyo alla u sahal, siyaasi iyo madax dhaqameed. Oo dadweynaha deeqsiga ahay goor walba la diyaarka yihiin.

· Qaarkood kama reebana u adeegista shirkadaha Budhcad badeeda iyo argagixisada



Markaad eegto liiska kor ku xusan, ilaha dhaqaale ee xawaaladaha loo furanayaa waa habkaa. Haddii aad xawaalad leh ahaan lahayd ma jeclaan lahayd in reerku dego oo dagaaladu dhammaadaan, mise qaar kale ayaa soo dhiirigelin lahayd? ma jeclaan lahayd in Al-shabaab hubka dhigto, mise wad badhi taageeri lahayd, oo Al-sunna wal jamaacaha ayaad dhabarka ka dhirbaaxi lahayd? Mise waxaad jeclaan lahayd si uu macaashkaagu u sii bato, in la sii kala guuro, oo maalin walba buuko, buuko wareento, oo beeliba, beel weerarto, Ma jeclaan lahayd in shirkada madaxdhaqameedka aad laaluushto si ay dab u shidaan, haddana u damiyaan oo sidaa meherad ka dhigtaan, oo ay laba lisaan kicinta beesha iyo dejinta?

Ilaha dhaqaalaha ee afarta beeni garjo ee caalam ka kaga soo ququlaa xawaaladuhu waxay u badan yihiin intaa kor ku xusan oo xaraan iyo xalaalba.

Shirkadan dantoodu gaabani waxay ku jirtaa kala daadsanaantay, kala maqnaanshaha macaariif isjecel, maamul la’aanta, hasayeeshee dantooda fogi waa in ay helaan maamul difaaca hantidooda, ta ummadda iyo guud ahaanba kheyraadka qaranka bad iyo berriba leh. Kala danbayn iyo sharci kala haga ummadda.

Ummad kasta oo burburta, waxaa dib u soo nooleeye, inta dabkii dagaalada ka badbaada masgax ahaan, maal ahaan iyo muruq ahaanba, oo ka talisay in aan danbaskiisa lagu guban. Inta immika ku loolamaysaa jn ay hogaamiyaan qaranka ee qoriga sidataa waa danbaskii ka hadhay iyo digidii dagaalada sokeeye.



Maanta waxaa la joogaa marxaladdii ay dadka u hiilan lahaayeen ee ay u ololahaayeen qaran nabada iyo maamul lagu nasto, ee ay maalgeli lahaayeen.

Waxaan leeyahay dadku waydin aaminaye dawlad maad u noqotaan amma kooxahan isbarbar yaacay midkood geesi ka yeeshaan oo aad inta kale burisaan.

Dhalanteed run ha moodina. Dheg xumo ayay idin raacin. Noqda ubadsan ifka aayo leh oo intifaac ka taga. Dadkan haadka iyo waraabuhu ka dhergey waa dadkiinii, waa macaamiishiinii. Badan kuleenkii la iska dhuranayaa waa badiinii. Badan Nuclear waste Products lagu aasayaa waa badiinii. Suntaasi waxay dishaa iyo waxay dili doontaaba waa macaamiishiinii. Yaa idin ka xiga ee idinka xoog weyn ee aad ku halaynaysaan. Yaad idinka caqli iyo cilmi badan ee aad ku halaynaysaan in ay gufeeyaan, godaloolooyinka muuqda.

Haddii kale magaligaad afaysaan iyo kooxaha kala duwan ee aad la kala safan tihiin ayaa Aaakhirka muruqa idin Jari. Dadka ha ku dhiirigelinina in aad xeebaha dalal kale guryo ugu dhistaan oo aad maalgelinta dalalka shisheeyaha iskugu faantaan. Taa waxaa idiinka roon in aad maalgelisaan dawlad iyo maamul aad idinku ka mid tihiin oo sharciga iyo shareecada innagu soo dabaala.



Shirkada dhoofinta, daad guraynta iyo taakulaynta tahriibayaasha

“Yaa duulayow soconaya Waar dalkan yaa ka cararaayaa yaa dibada aadaya” Waa ereyadii Cabdi Muxumad Aamiin



Shirkadani waxaa sawir fiican ka bixiyey alla ha naxariistee Abwaankii Cabdi Muxumed Amiin oo tiriyey hees ay ka mid ahaayeen erayada kor ku xusani.

Shirkadahan inkasta oo macaamiishoodii soo gabaabsiyooso, oo tahriibayaashii dhinaca budhcadbadeeda iyo shirkadaha Islaamiga ah ku kala biirayaan, haddana weli ganacsigoodu waa dhereg, oo waa garbo diiri koley nin daguugan ma weydo.

Shirkadani waxay sheegataa oo ay ku faantaa in ay ahayd gurmad eebbe dadka u soo diray. Malaayiin somaliyeedna ay badbaadisey. Waxyeeladeedana waxtarkeedu ka badnaa, waxase hubaal ah in aannu adeegeedu dar Ilaahay ku imman, waqfina ahayn ee xoogsi ahayd, jabkii iyo halaagiina, barkhadooda iyo doobirtooda ahaa.

Shirkadani waxay ka mid tahay, shirkadihii ka unkamay colkii iyo abaartii ku habsatey dadweynihii Somaliyeed meelkasta oo ay joogeenba. Waxay adeegsatey doonyo, diyaarada iyo dokomenti dhab iyo dhalanteedba lahaa, si ay dadka uga daadgurayso holaca iyo halista dagaalada.

Dadweynuhu waxay kala dooranayeyn laba daran oo ahaa in ay dooni kula qaraqanto badweynta Indiya ama bada cas iyo in uu dhagaroobo ama lagu dhagaroobo oo uu if iyo aakhiraba seego. Labadaa waxaan ahayn oo meesha yaaley ma jirin.

Inkasta oo qoysas badan badaha ku haligmeyn, haddan in badan oo maanta lagu nastay ayay qurbaha soo gaadhsiiyeen.

Shirkadani baahi loo qabi awgeed markii hore waxay u muuqdeen in ay fulineyso adeeg aan ka madhnayn samafal, laakiin maanta markaad wararka tahriibayaasha maqasho waxaad moodaa in ay yihiin dhagar qarsoodi ah. Eedaa, markaad dhab ugu fiirsato, shirkadu keligeed ma laha. Waa lala wadaagaa. Dhallinyarta tahriibeysaa waxba kama duwana kuwa isqaraxinaya ee shirkadaha islaamiga ee hubaysani shaqaaleeyaan. Ka isqarxinaya iyo ka tahriibaya, labaduba waa ismiidaamis. Labaduba waxay quus ka joogaan nolosha, dawlad la’aanta iyo shaqala’aanta ku habsatey. Wax ka furta ayay waayeen in qudhgooyo u badheedhaan. Waa dhallinyaro haad iyo waraabe ka dhergey. If iyo aakhiroba waa la seejiyey oo arrin iyo adduun midna looma hanbayn, abkuu doonaba ha ka soo jeedee.

Kuwa tahriibaa waa kuwa awoodey kharashkii shirkada daadguraynta. Kuwa la saftay kooxaha islaamiga ah ee hubaysanina waa kuwa tahli waayey nooligii doonida. Duruuf isku mid ah oo saamaysay ayay labadu xal u raadinayaan, wax lagula yaabaana ma jiro. Mar haddaan cidina u maqnaan ceelna u qodnayn dhallinyarada waxaa iyo wax ka daranba waa looga fadhiyaa.

Waa socotaa, qaybtii 1aad.